नेवा: अनलाइन न्युज | २०७६ श्रावण ३२, शनिबार १३:३६:५१
गोबर्धन शर्मा
१. म्हसिकाः
प्राचीन कालं निसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्याय्त थौं वयाः नेवाः समाजया छगु महत्वपूर्ण अंग कथं थःगु भूमिका म्हिताः वयाः च्वंगु दु । हिन्दू शास्त्रया व्यवस्था कथं राजोपाध्याय् ब्राम्हण वर्णय् लाः । वैदिक सनातन (हिन्दू) धर्मावलम्बी नेवाःत, विशेष यानाः सवर्ण कथं म्हसीका दुपिं स्यस्यःतय्गु पुरोहित्याईं याना च्वंपिं राजोपाध्याय्यात “देव ब्राम्हण” नं धायेगु याः । खँल्हा–बलाय् “द्यो बाज्या”, “द्यःभाजु” धायेगु चलन न दुः । अले “खय् बाज्या” मखु धाये कथं “नेवाः बाज्या” नं धायेगु याः । ख्वपय् स्थानीय मनूतय्सं “बःजु” व कागती गामय् “बार्मि” नं धाः तर थ्व “ब्राम्हण” या अपभ्रंस खँ ग्वः जक खः राजोपाध्याय विशेष यात संबोधन यायेत जक छ्यलीगु खँ ग्वः मखु । “राजोपाध्याय्” खँ ग्वलय् दुगु ‘राजा’ या आधारय् जुइमाः “जुजु” धका संबोधन यायेगु चलन नं दु । तर धार्मिक ज्याःखँय् थगु नां कायेबलय् नां नापं “देव सोम शर्मणे” धायेगु परंपरायात कयाः बिचाः यायेबलय् “सोम” खँःग्वया अर्थ जुजु नं खः । उकिं जुजु अथवा जुजु बाज्या धायेगु चलन छ्यःगु संभावना छखे दुसा, मेखे मल्ल कालय् जुजुतय् पुरोहित (उपाध्याय) जुगुलिं राजोपाध्याय् धायेगु चलन शुरु जुगु अनुमान यायेगु थाय् नं गाक्कं दुगु जुल ।
व्यावहारिक कारणं राजोपाध्याय् छगु थरकथं छ्यःला च्वंगु खःसां ब्याक्कं राजोपाध्याय्तय्गु वmुल छगु हे मखु । राजोपाध्याय् समुदाय् दुने नं थिथि खलः दु । थुमिगु चाल–चलन रीतिरिवाज पाः । गोत्रया आधारय् ब्वथलेगु खःसा भारद्वाज, गाग्र्य (गर्ग) व कौशिक कथं स्वंगु पुचः खने दइ । गोत्रया आधार कयाः भारद्वाज गोत्रयापिंसं सुवेदी, गाग्र्य (गर्ग) गोत्रयापिसं आचार्य अले कौशिक गोत्रयापिसं रिमाल थरकथं छ्यलाः वयाच्वंगु नं खने दु । भौगोलिक रुपं स्वयेबले नं गाग्र्य गोत्र यलय् व कौशिक गोत्रया राजोपाध्याय्त येँ जक दुसा भारद्वावाज गोत्रयापिं स्वंगुलिं शहरय् दु ।
खलःया ल्याखं स्वयेगु खःसा स्वंगुलिं शहरयापिं खलःत सामान्य कथं ल्याखायेबल् मुक्कं झिगु खलः थ्यं । ख्वपय् इपाछँे व चुचाछेंया नामं निगु खलः दु । येँय् ‘वंग छेँ’ व ‘मखं छेँ’ याना निखलः दु । यलय् खुगु खलः दु । इमिगु नां छसीकथं थथे दु – १. स्वनिम्ह, २. मण्डिछेँ, ३. तधं लिवि, ४. वला, ५. बकनिम्ह, ६. नुगःखलः । नुगः खलः न्हनाः वने धुंवूmगु कारणं थौं कन्हय् न्यागु खलः जक ल्यं दनि । तर षतवmुल धका धायेगु त्वतुगु मदुनी येँय् नं न्हैकंतलाय् दबु छें खलः छगु नं दु । तर इमित ख्वपय् मानय्यायेगु चलन दुगुलिं परंपरागत रुपं बिस्कं खलः मानये मयाः । अथेहे चांगु नारायण द्यःया पूजारी जुया चांगुइ हे च्वनेगु नापं येँ चिकंमूगलय नं छेँ दुगु परिवारयात नं बिसकं खलः माने यायेबलय् बास्तवय् राजोपाध्याय्तय्गु मुक्कं झिंनिगु खलः दुगु खने दु ।
खलः आपा दुसां गोत्र स्वंगु जक दुगु जुल । म्हसीकाकथं दुगु गोत्रोच्चारणया मूल खँ गोत्र अनुसार छता हे दु । गथे कि भारद्वाज गोत्रया गोत्रोच्चारणय् थथे न्ह्यथना तःगु दु “ॐ भारद्वाज गोत्र भारद्वाजङ्गिरस वार्हस्पत्य त्रिप्रवर माध्यन्दिनी शाखा वाजसनेय चरणस्य” अथेहे गाग्र्य गोत्रया गोत्रोच्चारण थथे दु “ॐ गाग्र्य गोत्र गाग्र्य शैल भारद्वाजाङ्गिरसवार्हस्पत्येति पञ्च प्रवर माध्यन्दिनी शाखा वाजसनेय चरणस्य” । कौशिक गोत्रया गोत्रोच्चारण थथे जुल “ॐ कौशिकगोत्र कौशिकान्वय विश्वामित्रदेवरात औडल त्रिप्रवरमाध्यन्दिनीशाखावाजसनेयचरणस्य” ।
नेवाः समुदाय्या थिथि जात वा पुचः थें राजोपाध्याय्या दुने दुगु खलःत नं थिथि इलय् नेपाःगालय् वःगु स्वीकार यायेमाः । थ्व मेगु हे खँ जुल कि थुपिं गनं व गुब्ले वगु खः धयागु ऐतिहासिक सामाग्रीत धाःसा लुइके मफुनि । राजोपाध्याय् खलःतय् दथुइ ज्वःलाःगु रीति रिवाज दुथें ज्वःमलागु चलनत नं दु । लिच्वःकथं थुपिं फुक्कं छगु हे इलय्, छगु हे थासं वःगु खः धायेफुगु अवस्था मदुनि ।
हिन्दु वर्ण व्यवस्था निस्वंगु थाय् भारतवर्ष हे खः धयागु धापुयात हाथ्या बिइगु छुं हे आधार मदुगु हुनी नेपाःया राजोपाध्याय् ब्राम्हणत भारतं वःगु जुइःमा धकाः धायेगु बाहेक मेगु विकल्प मदु । भारतय् विन्ध्याचल पर्वतं दक्षिण लागाय् च्वंपि ब्राम्हणतय्त पंच–द्राविड व बिन्ध्याचल पर्वतं उत्तर लागाय् च्वंपिन्त पंच–गौड कथं ब्वथला तःगु दु । थ्व ‘पंच–गौड’ व ‘पंच–द्राविड’ ब्राम्हणतय्गु धलखय् नेपाःया ब्राम्हण वा राजोपाध्याय् धकाः न्ह्यथना तःगु मदुसां जयस्थिति मल्लं जाति विभाजन याःगु भ्mवलय् थ्व खंग्वःत छ्यःला तःगु खनेदु । तर, ब्राम्हण जातिइ विभाजन याना तःगु धाःसा खने मदु । अलय, थौं कन्हय् पंच–गौड व पंच–द्रविड धायेगु चलन न्हनाः वंनेधुंकुगु दु । स्वीखुता जातया नियम न्ह्यथनेगु भ्mवलय् देब ब्राम्हण छथ्व यागु जक विवरण बिया तःगु दु । वंशावलीइ थथे न्ह्यथना तःगु दु । “देव ब्राम्हण – स्व जातिलाई मंत्र दिनु । राजालाई मंत्र सुनाउनु । श्रेष्ठसम्म जजमानी चलाउनु । वेद, मन्त्र, स्मृति पुराणादि कर्ममा चलनु चलाउनु । राजगुरुघरले पुराण नबाचनु । राजगुरु हुन्याले अर्कालाई मन्त्र नसुनाउनु । सुतक १२ जुरो २ (१२?) लट्या मान्नु । अपुता मर्दा ब्राम्हणी स्वधर्ममा छउञ्ज्याल ब्राम्हणको अपुताली दाज्यू भाइलाई जाँदैन । क्रिया कर्म पनि अरुले पाउँदैन ।”
थुकिं जयस्थिति मल्लया पालय् देव ब्राम्हण जक दुगु स्पष्ट जुइसा, थुमिगु ज्या वा लजगाः व छुं चलनया विषयखय् नं छुं सिइके फु । विषयगत सन्दर्भय् विश्लेषण यायेबलय् छु निष्कर्ष पिकायेज्यू धाःसा जयस्थिति मल्लया इलय् पंच–गौड व पंच–द्राबिडया थिथि खलःया राजोपाध्याय्त निश्चित दुगु खः । थ्व खँया दसि कथं छगू पुलांगु सपूmति पुरोहित वर्गयापिं पंच गौड व गुरुवर्गयापिं पंच द्राबिड ब्राम्हण खः धयागु टिप्पन (हरि नारायण राजोपाध्याय याके) लुया वगु दु । थ्वयातहे पुष्टि यायेकथं पुरोहित वर्गय् लापिंः वंगः छेँ खलःया गोत्रोच्चारणय् ‘गौड’ खँग्वः छ्यःला तःगु खनेदु । थुकथं पंच–गौड व पंच–द्राबिड धकाः भेद याना तःगु खने दुसां व्यवहारय् छुं हे भेद खने मदु । इपिं दक्वं सामुहिक रुपं देब ब्राम्हणकथं छधि जुया च्वने धुंकल । थौंकन्हय् पंच–गौड व पंच–द्राबिड खँग्वः तना वन । लिच्वकथं राजोपाध्याय्या ‘पूर्व भूमि’ लुइके थावmुल । (भौगोलिक वर्गीकरणकथं – पंच–गौड व पंच–द्राबिडकथं थुपिं भारतया विन्ध्याचल पर्वतं वःपिं धका अनुमान यायेफु ।)
नरलय् (हाँडिगाउँ) लुया वःगु छगु अभिलेखय् थथे च्वया तःगु दु – “होता नवह श्रीडुंथ लिक्ष द्विजवर श्रीजयपति वुखु श्रमने ।। श्री ललितापुरी मद्वि चा तार आदीतडा ..................... महाराष्ट्रगतो द्विवजवर श्री लक्ष्मी देव सोम श्रमने तस्य भार्या श्री ..... निमेको नाराय ........ ।” थ्व अभिलेखं यलया छगु खलः महाराष्ट्रं वःपिं ब्राम्हण जुयाच्वन धकाः सिइकेफै । तर व खलः गुगु खः धयागु निर्णय यायेत “श्री जयपति” व “श्री लक्ष्मी देव सोम श्रमने” नांया छगू खलःया वंश वृक्षय् खने दयेमाल ।
अथे च्वय् न्ह्यथनागु खँयात पुष्टि याइगु मेगु छगु पाण्डुलिपिया अभिलेख नं दु “सम्वत ३३६ गुज्र्जर देशीय चमत्कार पुरागत ब्राम्हण पण्डिताचार्य श्री हरिहरेण लिखित मिति” ।
थुकथं राजोपाध्याय्या दुने छखलः महाराष्ट्रं (गुजरातं) वःगु धकाः ऐतिहासिक रुपं धायेफुगु स्थिति दु । अथे हे ‘वंग छँे’ खलःया राजोपाध्याय्त पश्चिमं वःगु खः धयागु खँया प्रमाण थुमिगु परंपरागत आगं लागाय् स्थापना यानातःगु लोहं पौ आः नं सज्र्यान्त दनि । थुकि देशयागु नां च्वयातःगु मदु । कदाचित उब्ले तकया इलय् थ्यंबलय् थःगु पूर्व देशयागु नां लोमने धुंवूmगु जुइमाः ।
थ्व बाहेक ठोस प्रमाण मदुसां थिथि जनश्रुतियात बः कयाः राजोपाध्याय्त गनं वःगु धैगु खं थुकथं दुः
१. राजोपाध्यायतयसं थः कन्नौजं (कान्यवmुब्ज) वयागु धका दावी याः,
२. हरिसिंह देव वा नान्यदेव नाप स्वनिगलय् दुहाँ वःगु खः । हरिसिंहदेव नाप दुहां वपिं ब्राम्हणतय्गु नां अलास राज व उलास राज जुल । अलास राज राजोपाध्याय्तय्गु पूर्खा खःसा उलास राज पर्वते ब्राम्हणया पूर्वज जुल ।
३. कान्यवब्जं वःपिं निम्ह दाजु किजा ब्राम्हण उलास राज व अलास राज मध्ये छम्ह ख्वपय् व मेम्ह येँ च्वन । थुमिं सन्तान हे थौं कन्हय्यापिं राजोपाध्याय समूदाय खः ।
४. प्यम्ह ब्राम्हण वःगुलि स्वम्ह स्वनिगःया स्वंगु शहरय् व छम्ह पर्वतय् च्वं वन । व हे पत्र्या ब्राम्हणया पूर्खा जुल ।
५. भक्तपुर (ख्वप) या छगु वंश वृक्षय् उलास राजयागु नां न्ह्यथना तःगु दु ।
७. पद्म गिरि वंशावलीया धापू कथं शंकाराचार्य नेपाः वयेगुसिकं न्ह्यवः हे स्वनिगलय् राजोपाध्याय् दये धुंवूगु खः उब्ले बौद्धमार्गीतय्सं दमन यानाः झिगु परिवार जक ल्यं दुगु खः । वहे झिगुपरिवार मध्ये खुगु परिवार यलय्, निगु परिवार येँ व निगु परिवार ख्वपय् च्वं वंगु खः ।
८. नेपालय् (हिमवत खण्ड) आदिमानव सृष्टि जूगु धकाः विश्वास याइपिंसं वैदिक सनातन (हिन्दु) धर्म नेपालं हे न्यनावंगु विश्वास यानाः राजोपाध्याय ब्राम्हणया पूर्खा नेपालय् हे उत्पत्ति जूगु मानेया ।
राजोपाध्याय्त गुब्ले वःगु धकाः सम्वत हे उल्लेख यायेगु स्थिति मदु । मल्लकालय् जक वःगु खः धका नं धायेगु स्थिति मदु । छाय्धाःसा स्वनिगलय् प्राचीन कालं निसें हे ब्राम्हणत दुगु ऐतिहासिक प्रमाणत दु । नेपाःया चर्चित मानदेवया चांगुइ स्थापना याना तःगु वि.सं.५२१ (४६४ ई.) या लोहँ पौखय् ब्राम्हयतय्गु खँ न्ह्यथना तःगुदु । अथे हे लिच्छवी कालया मेगु थिथि अभिलेखय् ‘प्यंगु वर्ण झिंच्यागु जात’ न्ह्यथना तःगु आधारय् उगु इलय् स्वनिगः दुने ब्राम्हण दुगु प्रमाणित जू ।
राजोपाध्याय्या पूर्खातय्सं प्राचीन कालंनिसें राजोपाध्याय् धायेगु मयागु खने दु । राजोपाध्याय् च्वयेगु शुरु जुइधुंका नं थाय् थासय् उपाध्या वा सोम श्रमण च्वयेगु यानाच्वंगु खः । ऐतिहासिक कथं प्रमाणित ‘राजोपाध्याय्’ छ्यला तःगु नां दुगु अभिलेख १३६० ई पाखे यागु खः । शम्शुद्धीन इलियास नांयाम्ह बंगालयाम्ह शासकं स्यंका थःवूmगु पशुपतिनाथया लिंगया थासय् न्हूगु लिंग स्थापनाया ज्याय् आचार्य जुम्ह सगणपति आराध्य सर्मणया काय् श्री रहशपतिया नां नापं दुगु ल्वंह पौया उद्धरण थथेदु – “परम गुरु रघुवंशोद्भव राजपुरोहित ................. सगण्पति आराध्य सम्र्मणः कनिष्ठ पुत्रेणा माता श्री तेज लक्ष्मी गर्भोद्भवतार राजोपाध्याय द्विजवरोत्तम श्री रहसपति आराध्य सम्र्मणानुज राजोपाध्याय द्विजवरोत्तम श्री रणपति आराध्य शम्र्माणानुजेन” ।
थ्व अभिलेखं सगणपतिया इलय तक राजपुरोहित धायेगु याःसां राजोपाध्याय् धायेगुुु चलन मदुगु जुया च्वन, अले रहसपतिया पालं निसें जक राजोपाध्याय् च्वयेगु चलन निस्वन धकाःस्पष्ट याः । थुकिं रहसपति, ‘राजोपाध्याय्’ च्वःम्हः न्हापांम्ह मनू खः धाये छिं । नापं राजोपाध्याय्या पूर्खात राजोपाध्याय् मच्वसे नं नेपालय् च्वना च्वंगु प्रमाणित जू । थ्व हे हुनि थुपिं मल्लकालय् जक नेपालय् वःगु मखु धयागु खँ सिइदु ।
स्वनिगःया नांजाःगु प्राचीन कालय् स्थापित प्यम्ह नारांद्यो मध्ये स्वंगु नारांद्यो इचंगु, चांगु व शेषनारायणया पूजारीकथं ज्या याना वयाच्वंगु तथ्यं नं राजोपाध्याय्त प्राचीन कालंनिसें स्वनिगलय् दुगु प्रमाणित याः । अथे हे प्राचीनकालय् नेपाः हये धुंवmुम्ह बुंगद्योया रथ जात्राय् राजोपाध्याय् संलग्न जुया च्वंगु आधारया नं थुपिं स्वनिगःया प्राचीन बासी खः धयागु सिइदु । अथे हे छगू वंशावली कथं ने.सं. २४५ य् स्थापना जूगु विजेश्वरी द्यो मंख छेँया म्ह्याय्मचा धायेगु जनश्रुति प्रचलित जुयाच्वंगु खँ नं राजोपाध्याय्या प्राचीन प्रमाणिया आधारत खः । छाय्धासा, मनू हे विजेश्वरी द्यो जूगुयात विश्वास मयायेगु खःसां उगु इलय् ‘मखं छेँ’ राजोपाध्याय्या अस्तित्व दयेधुंवूmगु सिइदु । थुकथं थिथि मिखां स्वयेबलय् विश्लेषण यायेबलय् राजोपाध्याय् नं नेवाः समाज तिहे पुलां खने दु । थ्व हे हुनिं नेवाः समाजं बिस्कं तयेमफयेक राजोपाध्याय्त नेवाः समाजय् प्यपुना च्वंगु वा नेवाः दुनेया छगु जात जुगु जुइमा धायेफु ।
२. थाय् बाय्,जनसंख्याः
राजोपाध्याय्या थाय्बाय् धयागु स्वनिगः हे खः । थुमिसं स्वनिगःया ब्याक्कं नेवाःतय्गु गां–बस्तीया जजमानी ज्या याना च्वंगु खःसां, विशेष यानाः येँ, यल व ख्वप स्वंगु शहरय् सीमित जुया वसोवास याना च्वंगु दु । शहरय् नं लाय्वूm लागाय् लाःगु त्वालय् च्वनाच्वंगु खनेदु दु । थुगु आधारय् मल्ल जुजुपिनिगु इलय् लाय्वूmनाप क्वातुगु स्वापु दुगु खः धकाः अनुमान यायेगु थाय् दु । थौं कन्हय् लाय्वmुलिं ताःपागु त्वालय् जक मखु गां–गामय् अझ मर्सय् नं च्वंवना च्वंगु लुइ तर इमिगु मूल खलः वा वmुल छेँ स्वंगु शहर मध्ये छगुनाप स्वापू दुगु खं सिइदै ।
ख्वपय् लाय्वूm लागाया त्वा गथेकि लाय्वूm, लास्वूm ध्वाखा, इच्छु, स्वामला, तःगो लोहँ, तःम¥िह, आदि थिथि त्वाया नां खनेदुसां थुपिं छथाय् हे लाः । अले राजोपाध्याय्त थ्व हे थासे छधिजुया च्वना च्वंगु दु । छखा निखा छेँ इनाचो, लालाछेँ, त्योछेँ, चास्ख्यः सुवmुल ध्वाखा, व्यासी, खौमा आदि त्वालय् नं दु । भोंत व पन्ति (पनौती) लागाया जजमानी ज्या यायेत छगू छगू परिवार निथासय् च्वंवना च्वंगु नं दु । ख्वपया हे छगु परिवार जागिर नया हेटांैडाय् च्वंवना च्वंगु दु । ख्वपयापिं जजमानत यक्को हे येँ वयाच्वंगु जुगुलि राजोपाध्याय्या तःगु मछी खलःत नं येँय् वया च्वंगु दु । थुपिं मध्ये छखलः वटुइ, मेगु त्यरय्, अथेहे नघलय्, दलाछी, ब्रम्ह त्वलाय् व मखँनय् नं लुइके फइ । अट्को नारायाणया छगू परिवार मिजंत मदया न्हना वने त्यंगु दु ।
छगू परिवार चिकंमूगलय् नं दु । थ्व परिवारया गोत्र ख्वपया राजोपाध्याय्तय् थें भारद्धाज गोत्र जुगू व ख्वप लागाया चांगु नारायणया पूजारी जुया चांगुइ नं च्वनीगु कारणं ख्वपया खलःथें खने दु । तर वास्तवय थुपिं येँ, यल व ख्वप स्वंगुलिं देया उपाकर्म गूथी नाप स्वापू मदुगु हुनिं थुमित चांगु खलः धका बिस्कं खलः मानयेयाये माःगु दु । चांगु नारायणया स्थापनाया भ्mवलय्् पूजारीकथं खनेदुम्ह सुदर्शन ब्राम्हणयात चांगु पूजारीतय्सं थःगु पुर्खा माने यायेगु परंपरा नं दुगुुलिं थ्व परिवारयात मेगु खलः नाप तयेगु पाय्छि मजु ।
यमि राजोपाध्याय्या मू थाय्बाय् धयागु वंगः व मखं खः । वंगः छेँ खलःयापिं राजोपाध्याय्त छुं भचा न्ह्योखाय् च्वनाच्वंगु दु । न्ह्योखां छगू परिवार थाय्मरुइ, छगू परिवारया दाजुम्ह मैतीइ व किजाम्ह ताहाचलय् च्वं वंगु दु । न्ह्योखाया हे छगू परिवार बिराटनगरय् व भरतपुरय् नं च्वं वनाच्वंगु दु । वंग छेँ खलःयापिं मध्ये छगु परिवार ध्वाखा त्वालय् दु । थनं हे छगु परिवार बाया कलंकी च्वं वनाच्वंगु दु । छगू परिवार ख्वपय् च्वंवंगु दुसा मेगु छगू परिवार दल्लुइ च्वंवंगु दु ।
मखं छेँयापिं येँ दे हे तोताः वंगु खने मदु । तर थिथि त्वालय् च्वंवना च्वंगु धासा खनेदु । ‘मखं छेँ’ खलः धायेगु याःसां छगु वmुल बाहेक ‘मखं छेँ’ यापिं अन सुं हे च्वना च्वंगु मदु । मखं छेँ यापिं निगु परिवार जक मखं त्वालय् च्वना च्वंगु दनि । मेपिं थँहिति, ज्याथा, न्हैकंतला, नेतः थाय्मरु बागबजार व स्वयम्भूइ न्यना च्वंगु दु ।
दबुछेँ खलःकथं म्हसिका दुगु राजोपाध्याय्त छखलः न्हैकंतलाय् दु । थुमित येँयागु ‘उपाकर्म गूठी’ दुथ्याका तःगु मदु । थुमिगु बिस्कं हे उपाकर्म गूठी दयेका तःगु दु । अथजुगुलिं थुमित येँयापिं मखु धाइ । थुमिगु गोत्र, ख्वपयापिनिं थेँ भारद्वाज गोत्र जुगु व मेगु रीतिथिति नं ख्वपयापिंलिसे ज्वःलाःगुलिं ख्वपयापिं धायेगु याः । थ्वहे खलःया छगू परिवार थाय्मरुइ नं च्वनाच्वंगु दु । मेगु छगू परिवार मैतीइ दुसा मेगु छगू परिवार न्हूबानेश्वर दु ।
यलया नं लाय्वूm लागाय् लाःगु पटूको त्वालय् छखलः च्वना च्वंगु दुसा मेगु तःधंगु बस्ती पूर्ण चण्डी (पुन्चलि) या जःला–खःलाया लागाय् दु । स्वथय् नं छखलः दु । पिंबाहाया स्वनिम्हय् नं राजोपाध्याय्त तधंगु ल्याखय् वस्ती दयेका च्वना च्वंगु दु । थनया छगू परिवार अमेरिका थ्यना च्वंगु दु । स्वथ खलःया छगु परिवार तुइलाय्क्वय् नं दु । अथे हे मंग बजारय् पटूको खलःया छगु परिवार च्वना च्वंगु दु । अथेहे मखँ व सानेपाय् नं दु । पुन्चलि लागाया तधं लिवि खलःया छुं परिवार शेष नारायणया पूजारी कथं पंmपि च्वनाच्वंगु दु । इपिं अनया रैथानि जुइधुंकल । पंmपि खलःया छगु परिवार मलंगवाय् व छगु थिमिइ दु । निगु परिवार येँ दु । येँ वंपिंमध्ये छगु न्ह्योखाय् व मेगु जैसी देगलय् दु । यल खलःया हे छगु परिवार त्यरय् नं च्वनाच्वंगु दु । अथे हे छगु परिवार यंगालय् नं दु । यंगालं छगू परिवार सानेपा व मेगु परिवार ताहाचलय वंगु दु ।
जनसंख्याः जनसंख्याया ल्याखं दक्कले तःधंगु समूदाय यलय् दु । थन राजोपाध्याय्या जनसंख्या लगभग ५०० (न्यासः) दु । येँय् २५० (निसः त्यां) मयाक्क राजोपाध्याय्त दु । अले ख्वपय् २५० (निसः त्यां) सिकं म्हो हे जक जनसंख्या दु । तर, येँय् ख्वपं व यलं थःगु थाय् बाय् तोता च्वंः वयाच्वपिं नं दुगुुलि जक येँया जनसंख्या आपा खनेदुगु खः वास्तवय् यमि राजोपाध्याय्या ल्याः म्होजक खः । वर्तमान अवस्थाय् च्वना च्वंपिनिगु जनसंख्या स्वयेगु खःसा ख्वपय् दक्कलय् म्हो ल्या खने दु । जजमानतय् ल्यूल्यू ख्वपं वः यलं येँय् वपिं वाहेक राजोपाध्याय्त उखें थुखें वसाई सरे जुगु खने मदु, छखा निखा छेँ यात अपवाद माने याये माली ।
लजगाःया ल्याखं राजोपाध्याय्त गां–गामय् नं न्यनाः वने मागु खः, तर अथे मजु । फंपि खलः छगुयात अपवाद धायेमाः छाय्धासा थुमिगु वmुल छेँ यलय् मदये धुंकल । थुमिगु छेँ–बुँ आदि दक्को पंपि हे जक दु । थ्व बाहेक मेपिन्त स्वयेगु खःसा येँयापिं राजोपाध्याय्तय्सं सीतापाइलां उत्तर पाखे इचंगु, रानीवारी कागती गां, बालाजु, फुसिंख्यः, टोखा, भुइजःसि, व गोलं वना गोकर्णया लागाय् जजमानी ज्या यानाः वया च्वंगु खःने दु । तर गोकर्ण, सक्व व थिमि बाहेक स्थायी बसोबास गनं हे याना च्वंगु मदु । इचंगुइं नारायण द्योया नित्य पूजा व आरती नापं यायेमाःगु जूगुलिं वंगः छेंया छगु परिबार इचंगुइ हे च्वनाच्वंगु दु । न्हापा ला छगु फल्चाय् च्वनीगु खः, थौं कन्हय् मन्दिर लागां पिने छेँ दनाः च्वना च्वंगु दु । व पूजारी पिनिगु वmुल छेँ वंगलय् आः नं दहे दनि । गुलिं छेँजःपिं वंगलय् च्वना च्वंगुनं दु । वंगः छेँ खलःया छगु परिवार टोखाय् च्वना जजमानी ज्या याना च्वंगु नं लुइ । तर इपिं टोखामि जुया च्वंगु मदु । परिवारया छम्ह निम्ह दुजः जक टोखाय् च्वनीगु खः, ल्यं दुपिं थःगु वmुल छेँ वंगलय् हे च्वनीगु खः । मेमेगु गामय् ज्या दतः धाःसा गामय् वनी अले ज्या सिधल कि येँ हे लिहां वइ । गोल देया जजमानी नं वंग छेँयागु हे खः, तर थौ कन्हय् दं नया पटूको यापिं च्वना च्वंगु दु । स्वनिम्ह खलःया छगु परिवार अनं जजमानी ज्या याना च्वंगु दु । ख्वपया छगू परिवार न अन राज–राजेश्वरीया पूजा याना च्वना च्वंगू दु ।
अथे हे ख्वपय् नं चांगु निसें भोँतः, धौख्यः, पनौति, थिमि, गां–गामय् वना पूजा–पाठ जजमानी, आदि ज्या कोचायेका ख्वपय् हे लिहां वइगु खः । थौं कन्हय् जनसंख्या बृद्धिया कारणं छगु परिवार भोँतय् व छगु परिवार पनौतिइ स्थायी रुपं च्वनाच्वंगु दु । चांगु नारायणया पूजारीपिं नं स्थायी रुपय् चांगुइ च्वना च्वंगु दु । थुमिगु येँ चिकंमूगलय नं छेँ दु ।
यलय् नं गां जजमान दुपिं खलःत दु । ख्वप लागांनिसें थसि, थैव, थेचो, बरे गां, पंmपि, किपु, मच्छेगां, बलम्वु, थक्वा, नैकाप, आदि लागाया ब्याक्कं गां व सक्वय् नापं यलया राजोपाध्याय्तय्गु परंपरागत जजमानी लागा खः । गोकर्णय् नं यलय् राजोपाध्यायतयसं जजमानी ज्या याना वया च्वंगु दु । तर थ्व यमितय्गु हे खः धाइ । लिपा यलया पटूको खलःया छगु परिवारयात दं वःगु धाइ ।
३. सामाजिक व्यवस्था
राजोपाध्याय् हिन्दु सनातन धर्म परंपराकथं प्यंगु वर्ण मध्ये ब्राम्हण वर्णय् लाः । थ्व जाति विशेष याना नेवाः समाजया हिन्दु नेवाःत मध्ये स्यस्यःतय्गु पुरोहित वर्ग खः । समाजय् थुमित ‘बाज्या’ धका सम्मानपूर्वक, सम्बोधन यायेगु चलन दु । थौं कन्हय् नं परंपरागत विचार धारायापिं नेवाःतय्सं नापलाःथाय् तक “भागि याये” धका छ्यों क्वःछुकी, अले राजोपाध्यायं थःगु जव ल्हा भागि याकाः सुवाः बिइ “भाग्यमानी जुइमा” धका । खँल्हा बलाय् नं मेपिन्त सम्मानजनक खँ ग्वःकथं ‘छि’ ‘झासँ’ ‘दिसं’ छ्यलां गाः, तर राजोपाध्याय्तय्त ‘छःपिं’ ‘बिज्याहुं’ आदि खँ ग्वःत छ्यलेगु याः ।
थथे नेवाः समाजय् विशिष्ट थाय् कया च्वंगु हुनिं व ब्याहा यायेबले नं मेगु जातया म्ह्याय्मचा स्वीकार मयाइगु हुनिं अले नये त्वनेगु खयँ नापं बिस्कं ब्यवहार याये माःगु हुनिं राजोपाध्याय्त सामाजिक कथं ब्याग्लं च्वना च्वंगु अनुभव जुइगु जुल । लिच्वःकथं राजोपाध्याय्त नेवाः मखु धयागु सः नं न्यने माला च्वंगु दु । तर, राजोपाध्याय्या मां–भाय् नेपाल भाषा जुगुलिं मेगु न्ह्याथ्थें ज्यागु अनेवाः लक्षण दुसां नेवाः समाजं पिने धाये फइमखु ।
राजोपाध्यायतय्गु पूजा पद्धतिया सपूm संस्वृmत भाय्यागु खःसां उकि निर्देशनात्मक भाय् नेपाल भाषा हे जुयाच्वनी । उकिया प्रमाण वंग छेँ खलःया आगं नाप स्वापू दुगु लोहँ पौ (ने.सं. ७५२) खय् संस्वृmत धुंका नेपाल भाषां च्वयातःगुयात कायेफु । उगु इलय्यापिं राजोपाध्याय्तय्सं हे नेपालभाषायात थःगु भाय्कथं नालाः कया च्वनेधुंवूmगु खनेदु ।
व्यवहारय् राजोपाध्याय्त सांस्वृmतिक व धार्मिक दृष्टिं पुरोहित वर्ग व गुरु वर्गकथं निगू समूहलय् ब्वथले ज्यू । गुरूवर्गयापिंसं जजमानतय्त मन्त्रदान, देखा बिइगु, व तान्त्रिक पूजा अनुष्ठान याइ । पुरोहित वर्गं वैदिक पूजा–पाठ याइ । थुकथं सांस्वृmतिक व धार्मिक ख्यलय् विभेद खने दुसां, सामाजिक दृष्टिं छुं हे मपाः । निगुलिं पुचःया थाय् समान माने याना तःगु दु अले म्ह्याय्मचा कालविला नं चले जु । रीति रिवाजय् सामान्य भेद दुसां राजोपाध्याय्त छगु हे समुदाय कथं च्वना च्वंगु दु ।
क) प्रचलित संस्कार पद्वतिः
धौ बजि नकःवनेगुः प्वाथय् दुम्ह म्ह््याय्मचायात धौ बजि नकःवनेगु चलन दु । मचा बुल धाःसा झिन्हु तक जयबिलि बारेयानाः ब्यंकेगु याइ । थ्व हे दथुइ, मचा बुयाः खुन्हु दु खुन्हु निनिपिं सःताः छैथि याकी । मतच्याकेगु आदि ज्या फुक्कं यायेमाः । झिंनिन्हु खुन्हु नामकरण याइ ।
अथे हे ‘फलान्नप्राशन’ धका जंको यायेगु चलन दु । म्ह्याय्मचा जूसा न्यालां वा न्ह्य्लां याइ । काय्मचा जूसा खुलां वा च्यालां जंको याइ । थुकिइ पुरोहितयात सःताःकलशार्चन पूजा याकाः मचायात ‘थाय् भू’ नकी । थकालीया ल्हातं जानकेगु, तासयागु लं व तपुलि पुइका, रक्षामाला कोखायेका वहयागु कल्ली न्ह्याकाः, पाजुम्हस्यां बुया ‘स्थान गणेश’ चाहिकेगु आदि फुक्कं यायेमाः ।
बस्का (बुसँखाय्) (चुडाकर्म) – काय्मचा दच्छि, स्वदँ वा न्यादँ वा न्ह्यदँ दइ बले चूडाकर्म यायेमाः । बुस्का व कय्तापूजा (व्रतबन्ध) धका छक्कलं याइ । ‘वुसँखाय्’ नामं हे थुइके फु कि थुकि मचायात दक्कले न्हापाया सँ खाकिगु ज्या जुइ । अर्थात आँगसा (आगंसं) जक ल्यंका सुचुक्क सं खाकी । थ्व हे कर्मय् न्हाय्पनय् नं प्वाःखंकी थ्व ज्या सांकेतिक रुपं पाजुं याइ अले धात्थे सं खाकेगु व न्हापनय् प्वाःखँकेगु ज्या मेपिंसं याइ । थुकिनं थःथिथि, इष्टमित्र सःताः भ्वय् नकेमाः ।
बु¥हां तयेगुः बु¥हां तयेगु धैगु मेपिं नेवाःतय् कय्तापुजाथें खः । तर, थथेखःयानं छुं भतिचा पाः । कय्ताजक बियां मगागुलिं जुइमाः कय्तापूजा धायेगु पलेसा ‘बु¥हां तयेगुँ धाइ । छुं दँ न्ह्यःतक काय्मचा च्यादँ दत कि ब्रतवन्ध यायेगु धका मचायात लांं–लातक ब्रम्हचारीया भेषय् आश्रमय् च्वने थेँ याना तइगु खः उकिं खँल्हाबलाया भासं ‘बु¥हां तयेगु’ (ब्रम्हचारी दयेका तयेगु) धाइगु खः ।
परंपराकथं ब्रम्हचारी तयेगु खःसा थ्व अवधिइ गुन्हुपुन्हि लाकेमाः । उकिं गुन्हुपुन्हि न्ह्यः ब्रतवन्धया साइत स्वयाः बु¥हां तयेगु ज्या जुइ अले गुन्हुपुन्हि सिधल कि हानं साइत स्वया ‘बु¥हां पिकाये’ माः । साइत मदुगु दँ लात धाःसा वैसाखं बु¥हां तया भाद्रय् पिकाये मालेफु । साइत दुसा लच्छि लत्या जक तःसां गाइ । बु¥हां तयेखुन्हु मचायात म्हासुगु तःपा लं थेँज्यागु थःगुहे छाँटयागु लं फिकाः, बिधि पूर्वक होम पूजापाठ यानाः छेँेया थकालीपाखें गायत्री मन्त्र दान याकी । मेगु जातया थेँ लुसि थिइकेगु ज्या नं जुइ । अले गायत्री मन्त्र ज्ञाताया हैसियतं बाज्वः (वच्छि–स्वपुकाया) ज्वना नं बिइ । प्यन्हु लिपा वेदारम्भ धकाः वेद पाठ यायेगु अधिकार बिइ नापं मेगु बाज्वः ज्वना नं बिइ । थुकथं पूर्ण रुपं ब्राम्हणं याइगु ज्याया ब्याक्कं अधिकार प्राप्त जुइ । गुन्हुपुन्हि खुन्हु नं तःधंगु यज्ञ यायेमाः । वसिकं न्ह्यः स्नान तर्पण यायेत ब्रम्हचारीयात लँय् सुयातं मथिइक खुसिइ यंके माः (येँया शोभा भगवती, यलया शंख मूलय् व ख्वपया खोंरय्) अनं मुना च्वंपिं देशय् दक्को राजोपाध्याय्त नाप सामूहिक स्नान तर्पण आदि याके धुंका छेँ लित हया ‘श्रावणी कर्मँ धकाः पूजा पाठ व यज्ञ नापं याइ ।
थ्व इलय (बु¥हां तये बले) ब्रम्हचारीयात बिशेष नियम कथं जीवन हंके बिइ । थाय् दुसा ब्रम्हचारीया निंति नयेगु, द्यनेगु, जाथुइगु थाय्नापं नित्य होम यायेत बिस्कं थाय् बिइमाः । उगु थासय् पिनेयापिं मनूत दुहाँ वने मदु । नि–चि यानाः द्याँलाना च्वंम्ह मनू जक शोधन याना तःगु हलूति हा याना जक दुहाँ वने दइ । ब्रम्हचारी नं थःगु लागां पिहां वःनेत हलूति हा याना जक वनी । न्हि निकः होम याना, न्हि छछाः जक शुद्ध शाकाहारी भोजन याना, ऋषि मुनियागु जीवन हने माः (थुबले निसें द्य बलि बिया नय्गु चलन सुरु जुइ)। थुकथं बु¥हां तयेगु ज्या तच्च्वकं थावmुगु व मस्त स्वूmल वने मखनाः शिक्षाय् नापं लिपा लाइगु कारणं थौं कन्हय् आपास्यां जजमानतय् थेँ छन्हुं हे बु¥हां तयेगु ज्या सिधयेकेगु याना हये धुँकल । खजा छम्ह, निम्ह राजोपाध्याय्तय्सं आतक्क नं परंपरा कथं बु¥हां तयेगु याना च्वंगु दनि । पुलां नं जुइ मफु न्हू नं जुइ मफुपिंस प्यन्हु बु¥हां तयेगु नं याना च्वंगु दु । थथे बु¥हां तये धुंकल कि जजमानयाथाय् वनाः पूजा पाठ यायेगु अधिकार दइ ।
बा¥हाः तयेगुः बा¥हाः तयेगु चलनय् राजोपाध्याय्तय्गु थःगु हे पहः दु । च्वय् वयान याना कथं लां–ला ब्रम्हचारी तयाः बु¥हां पिकाये धुंका कन्हसं निसें प्यन्हु तक बा¥हाः तयेगु याइ । थथे मिजं मस्तय्त बा¥हाः तया तइबले कोथाय् वmुना तये म्वाः । निभा स्वये ज्यू खालि निभालय् वने मज्यू अले शाकाहारी शुद्ध भोजन नया च्वने माः । थुकिया शास्त्रीय आधार न्ह्याःगु हे जुइमा थुकि लां–ला छवmु कोथाय् वmुंकाः च्वना च्वंम्ह मचा बु¥हां पिकाये धुंकाः छक्कलं तोताः छ्वये बले छुं दुर्घटना जुइ धका मचायात विस्तारं स्वतन्त्रता बिइत थुकिं अंवmुश तयेत ग्वाहाली याः । उकिं मिजंमस्तय्त बा¥हा तयेगु ज्या बु¥हां तयेगु ज्याभ्mवः नाप हे घाका तःगु खःनेदु ।
थ्व चलनं मिसामस्तय्त अःपुल । छाय्धाःसा काय्मचायात प्यन्हुजक तयेधुंकुगुलिं मिसामस्तय्त नं च्यान्हुजक तयां गाका हल । अर्थात न्हापा राजोपाध्याय् समुदाय्लय् ब्याक्कं बाल बिवाह जुइगु खः । अर्थात् न्हापा राजोपाध्याय्तय् ‘इहि’ यायेगु चलन मदुगु खः । अले धर्म शास्त्रय् धया तःकथं न्हापांगु रजस्वला (थिइमज्यू) जुइ सिकं न्ह्यः बिया छ्वइगु खः । लिच्वकथं भातः दये धुंका जक मिसात बा¥हा च्वनीगु जुल । उकिं भातःम्ह प्यन्हु बा¥हा च्वने धुंवूmम्ह जुइगुलिं मिसाम्ह च्यान्हुं गाः याना तःगु खः । भातःम्ह दइगु जूगुलिं बा¥हा पिकाइगु ज्या भातम्हपाखें हे याकी । थौं कन्हय् बाल बिवाह बन्द हे जुइ धुंवूmगुलिं इहि यायेगु चलन नं शुरु जूगु दु । अले न्हापांगु रजस्वला जुइका तिनि बा¥हा तयेगु याइ । थः न्हयाःबलय् बा¥हा तयेगु चलन मदु ।
इहिपा (ब्याहा)ः न्हपा इहि याये म्वाःगु जुगुलिं राजोपाध्याय् बिवाह संस्कारय् यज्ञ–होम व कन्यादान नं यायेमाः । मेगु खय्ँ भचा–भचा मेगु जात नाप ज्वःलाः । गथे कि निगुलिं परिवार सन्तुष्ट जुया ब्याहा यायेत तयार जुलकि मिजं पाखेँ ग्वय् बिइगु धकाः ग्वय् नापं सौभाग्यया सगं व थिथि मरि–चरि, सिसा–बुसा, दुरु, न्या, आदिया वmु हे ज्वनाः बिउ वनी । मिसायागु छेँय वmु ब्वयाः थःथिति इष्ट–मित्रतय्गु न्ह्योने मिजंया छेँया थकालीं मिसा पाखेंयाम्ह थकालीयात ग्वय् लःल्हानाबिइ । ग्वय् कायेधुंका छेँया नकिनं ‘ग्वय् वmु’ खय् तया हःगु संग मिसामचा (भम्चाजुइम्ह) यात बियाः ‘ग्वय्’ बिइगु ज्या कोचाइकी । ‘ग्वय्’ कालबिल जूगुया अर्थ ब्याहा जुइगु पक्का जुल धयागु जुइ । छुं जुया ब्याहा जुइ मफुत धाःसा ‘ग्वय्’ लित बिइमाः धयागु धारणा प्रचलनय् दु । दुरुदाया बिइगु , नकेब्वनेगु नं याये माः ।
लिपा थःत पाय्क परे जूगु इलय् साइत स्वयाः कन्या दानया दिं कोछिइ । कन्यादानया प्यन्हु न्ह्यः मिजं पाखेँ कल्यां न्ह्याकेगुया वmु छ्वइ । ‘कल्यां’ धयागु ल्हातय् चुरी थेँ न्ह्यायेगु लुँयागु तिसा खः । थ्व तिसानापं म¥िह–कसि, सगं नापं थिथि म¥िह–चरिया वmु छ्वइ । थ्व वmुइ वःगु सगं कयाः म¥िह–कसि तछ्याना थुकि दुगु लड्डु थिथि द्योतय्त छायेगु व परिवारया दुजःतय्त इना बिइ । थ्व वmुइ वःगु म¥िह छुँ भचा कोकानाः ल्यंका तयेमाः । छाय्धाःसा लिपा हानं व वmु सँप्याके बले लित बिया छ्वये माः ।
कन्यादानया छन्हु न्ह्यवः ब्याहा याइपिं मिसा व मिजं निम्हस्यां थःथःगु छेँय ‘दुसः’ खुन्हु पिथ पूजा याना चायाम्ह अलिंद्य धका अमूर्त मूर्ति दयेका पूजा यायेमाः । अनलि मनूया धिकः अनुसारया हाकः तयार जुइ कथं छ्यनय् छपु कथि व तुतिइ छपु कथि तयाः छपु कथिं मेगु कथि तक कचिकां दयेका तःगु वmुम्ह का चाःहिका (थ्व क्रियायात दुसःका वायेगु धाइ) दुसः का दयेकी । लिपा थ्व कायात हलू छिनाः म्हासुकी । थ्व सुका कन्हेय खुनु कन्यादान धुंका याइगु जगिं कलाभातयात नापं चाहिकी बले थःथःगु दुसःका कोखायेका निगुलिं का छगु जुइक गथः चिना बिइ । भम्चा दुकाइ बले नं थ्व दुसःका कोखायेगु यायेमाः ।
दुसःका वायेगु सिधयेका ‘थाय् भू’ नं नके माः । ‘थाय् भू’ नये सिधयेका कलःवाय् धुंकल कि दुसःयागु ज्या कोचाइ । लिपा मिसापाखेँ मिजंयात ब्वनेमाः । ज्वना छज्वः ग्वय् नाप ध्येबा छगः नं तया मिजंयात कन्यादान काःवा धकाः ब्वंके (निमन्त्रणा) छ्वये माः । थुकथं कन्यादान यायेत मिसा पक्ष पूर्ण रुपं तयार जुइ धुंवूmगु दु धयागु खँय् आश्वस्त जुइ धुंकाः जक मिजंम्ह कन्यादान काःवनीगु खः ।
कन्यादान खुन्हु मिजंम्हं वने सिकं न्ह्यवः साइतयागु ई बिचाःयानाः सिन्ह, ईहि पर्सि, मू लं, म्हासुगु ‘वह लं’ बिइके छ्वइ । वहे सिन्ह थकाली नकिंनं मिसायात सिन्हं छायेकी, थ्व क्रियायात ‘सिन्दूरारोहण’ धाइ । कन्यादान याइबले मिजं पाखेँ बियाहःगु वह लं फिना मिसा वनेमाः । तर थौं कन्हय् भम्चा जुइम्ह्यात जिक्को (श्रृंगार) समाः याका हयेगु चलन दुगुलिं म्हासुगु ‘वह लं’ फिकेगु चलन तनाः वनाच्वंगु दु ‘झुल्चा’ धाःगु सुकां थाना तइगु तपुलि जिक्को चिगो याना सपतय् सां पुइगु चलन धाःसा दनि ।
कन्यादानया साइत सुथसियागु जुया च्वनी उकिं स्याः न्यापिं पासापिं व नाता–गोतातय्गु चिधंगु जन्ती ज्वना ब्याहायाइम्ह मिजं मिसाया छेँ वनी । बौम्हं कन्यादान बिइगु याइ । बौ मदुम्ह मिसा जुल धाःसा मामं अथवा छेँया मेपिं दुजः मध्ये छम्हय्स्यां कन्यादान बिइ । कन्यादानया प्रक्रिया भचा ताःहाकः हे जुइ । मिजं नं मिसायात सिखः कोखायेकेगु व मेमेगु तिसां तिकेगु ज्या थन हे जुइ ।
अनंलि मिसा व मिजं निम्हसित होम याकी सिन्हं नं छायेकी । च्वय् न्ह्यथनागु दुसःका निम्हसितं कोखायेका दुसःका स्वानाः गथः चिइ, अले यज्ञया परिक्रमा याकी । यज्ञया ज्या सिधयेका मिजंयात भोजन (जा) याकी । भातया चिपः कलाःम्हसित नकी । थुलि धुंका तिनि भम्चा पित बिया छ्वयेत तयार जुइ ।
थुके मिजंया छेँय् अनुवूmल ई स्वयाः, ब्याहा याइम्ह मिजंयात मिसाया छेँ हे तयाः, जन्ती न्ह्याकी । वास्तवय् धात्थेंयागु जन्ती थुगु इलय् तिनि जुइ । बाजा थाकाः जन्ती थ्यंक वल कि तिनि ब्याहा याइम्ह मिजंयात जन्ती वंिपंःनाप तयेयंकी । अनंलि ग्वय् सायेकेगु ज्या जुइ । मिसा व मिजंयात छथाय् फेत्तुकाः छेँया दुजपिं व फुकीतय्सं कोसः तया मिसायाके ग्वय् काइ । मां–बौ बाहेक दक्कोसिनं ग्वय् कायेधुंका कलाःभाःत निम्हसितं छगु हे ‘थाय् भुई’ सब्जं (सह–भोजन) धकाः फलिं बजी (म¥िह नं दइ) या सात्विक भोजन याकी । कलः वायेका निची यानाः बौ नं ‘ज्वाला न्हाय्कं’ व मामं ‘सिन्हम्हू’ कोसः तयाः ग्वय् काइ ।
म्हयाय् मचायात ‘लक्ष्मी’ भापिइगु हुंनि जुइमाः मेपिनि थेँ तप्यंक म्ह्याय्यात पित बिया छ्वइ मखु । छेँनं पिहांवने सिकें न्ह्यवः छ्यली वा चुकय् पिचा छगुलि वा जायेक तयाः म्ह्याय्यात (भम्चीत) व पिचाय् फेत्तुका मिजंनं ताय् ह्वयेका तोता बिइ । थुलि यायेधुंकल कि म्ह्याय्मचा पक्षयापिंस थिइ मज्यू धाइ । अलय् मिजंपक्षं ब्वना हयातःम्ह ‘दोको मिसां’ भम्चित थना यंकिगु खः । तर थौं कन्हय् मेपिनिगु देखासिकि यानाः पाजुम्हं बुयाः मोटर चाःहुइका मोटरय् फेत्तुका बिइगु याना हया च्वंगु दु ।
भम्चा पित बिइ धुंका, गणेद्योया न्ह्योने सार्वजनिक थासय् च्वना निगुलिं पक्षया दथुइ विचाःखँ ल्हायेगु ज्या नं यायेमाः । मिजं या छेँया पिखालुखां निसे थकाली नकिं नं लसवmुस याकाः दुने यंकल कि उखुन्हुया ज्या सिधइ ।
कन्हय् खुन्हु ‘सँ प्याकेगु’ या ज्या जुइ । ‘कल्यां न्ह्याकेगु’ धकाः मिजं पाखेँ छ्वया तःगु वmुइ दुगु म¥िह चरि मगाः मचागु तनाः सौभाग्य संग व व ‘मरि–कसि’ नापं तयाहइ । उखुन्हु होम याना भातं कलाःयात माक्को श्रुंगार याकेगु ज्या जुइ । मरि–कसि तछ्यानाः कसिंपिहां वःगु मरि (लड्डु) द्योयानापं थःथितिपिन्त इना बिइ । थुकथं सँप्याकेगु ज्या याइबले यागु छता न्ह्यइपुसे च्वनीगु खँ न्ह्यथने बहजू । वास्तवय् भम्चां म्हासुगु सुकां थानातःगु ‘झुल्चा’ धाःगु तपुलि थःछेँ निसें पुनावःगु दइ व तपुलि भातम्हस्यां चुसा पां लिकया स्वकमि तय्थाय् पाखे वाँछोया बिइ । व ‘झुल्चा’ लाना काइम्हसिया ब्याहायायेगु पाः वइ वा होताः चुलाइ धयागु विश्वास याना तःगु दु । तर व्यवहारय् ब्याहा याःम्ह मिजंसिकें कोकालिम्ह मिजं दुजः नं लाना काइ । अथे हे ब्याहा याःपिं निम्हतिपू यज्ञ वूmण्ड चाहिलीबले किजा केँहेँपिंस लँ पनाः ध्येबा प्mवनीबले नं हायेका हा–हू याना न्ह्यइपुकेगु चलनदु ।
सं प्याकेगु ज्या सिधया नं ब्याहा यागु ज्या भ्mवः ल्यं दयाः च्वनी । दिग्पूजा याये सिमधःतले निम्हतिपू नं आमय् भ्या नये मज्यू धाइ । उकिं मिजंपाखेँ नकीगु भ्वय्, सामान्य कथं दिग्पूजा सिधयेका जक नकेगु याइ । मखुसा कर्पिसं भ्वय् नयाच्वंगु पुलु पुलु स्वयाः थपिं निम्हतिपूया जक आमय् भ्या मदुगु शाकाहारी भ्वय् नयाः च्वने माली ।
उकिं भ्वय् नके सिकं न्ह्यवः दिग्पूजा याना भम्चित दिग्द्योयाथाय् दुकायेगु ज्या जुइ । आगं पाः थें राजोपाध्याय्तय् दिग्द्यो नं पाः । ख्वपय् राजोपाध्याय्तय्गु दिग्द्यो ख्वपय् सल्लाघारीइ दुसा, यलय् ब्याक्कं खलःतय्गु दिग्द्यो पुन्चलि खः । येँ, वंगः छेँ यापिनि इचंगुइ खःसा मखं छेँया दिग्द्यो नरलय् (धुम्बाराही) दु । यलय् राजोपाध्याय् मध्ये फम्पि खलःतय् वmुमारी दुतिइगु ज्या छगु नं याये माः । दक्षिणकाली लागाय् लाःगु वmुमारी द्ययाथाय् दिग्पूजाय् थेँ पूजा यानाः दुतिइ ।
सू मरिः मेगु जातय् मदुगु चलन छगु नं न्ह्यथने बहजू व खः ‘सू मरि’ इनेगु । ‘सु मरि’ बास्तवय् चिकनय् छुना तःगु पुरि खः । निपा ‘सु मरि’ देतना तया सुकां चिनां मरिया दथुइ भुयू सिंन्ह तिकाः ब्याहा याइम्ह मिजं पाखेँ थःथितितय्त म्हं छज्वःया ल्याखँ इनेमाः । तर थौंकन्हय् थ्व चलन तोते धुंकल । ब्याहाया ब्याक्कं ज्याभ्mवः सिधयेका छें जःपिनिगु प्रतिमूर्ति कथं कापःयागु कतांमरि त तयाः पूजा यायेगु चलन दुगु खः । थ्व ज्यायात ‘झिल्चा’ ब्वयेगु धकाः धाइ । कतांमरि दयेकेगु झंझटं यानाः थौं कन्हय् सुनानं थ्व ज्या मयाये धुंकल । थ्व ज्याय् पुजा याइपिं आचाजुत नं मदये धुंकल ।
जिलाजं दुचायेकेगुः जिलाजं दुचायेकेगु चलन नं दु
ज्याः जंकोः राजोपाध्याय्तय् ज्याःजंको यायेगु चलन नं दु । न्हय्गु दशक ( न्हय् दँ–७० ) न्हय्ला, न्हयन्हु, न्हयगु घडि न्हयगु पला आदि ज्योतिषय् दुगु ईया इकाई पुला च्याया इकाईखय् हाईगु इलय् छुँ अनिष्ट मजुइमा धकाः कामना याना न्हापांगु ‘जंको’ भीमरथारोहणया भिंगु धार्मिक ज्या यायेगु परंपरां यानातगु जुइमा । थ्व जंकोबले मेपिनि थेँ हे यज्ञ यायेगु, खतय् तयाः छय्–छुइपिसं सालेगु, म्ह्याय्पिसं ताय् अवीर ह्वलेगु याइ ।
निक्वःगु जंकोयात ‘चन्द्ररथारोहण’ धाइ । स्वकोगु जंको च्यागु दशक, च्यादँ, च्याला व च्यान्हु दु खुन्हु याइ । थुब्लेयागु रथयात देवरथ वा महारथ नं धाः । थुकिइ रथय् तयाः चाहिके सिधल कि जंको याःम्हय्सित रथनापं भ्mयालं दुतकाइ । प्यकोगु जंको सच्छि दँ थ्यनिगु इलय् दिव्यरथय् तया याइगु खः । न्याकोगु जंको सच्छि व च्यादँ, च्याला व च्यान्हु दयेका याइ । थुब्लेयागु रथया नां महादिव्य रथ खः ।
सि संस्कारः
अन्तिम संस्कारया खँय् वmुता दयेका शवयात्रा न्ह्याकिगु खः । बाजा नं तयेगु चलन द । दशक्रिया च्वनेगु ‘लोचा’ न्हय्न्हुमाँ या चलन नं दु । ख्वपय् न्यान्हुमा तयेगु चलन दु । झिन्हुं ब्यंकेगु, झिंछन्हु घःसू नं यायेमाः । झिंनिन्हु खुन्हुं धाःसा थःगु हे कथं यागु पाक श्राद्ध याइ । मेगु झिंस्वन्हु यागु श्राद्ध व मेमेगु ब्याक्कं ज्या मेपिं नेवाःत विशेष यानाः स्यःस्यःत नाप ज्वलाः । दच्छिइ छक मनू सीगु तिथि खुन्हु श्राद्ध नं यायेमाः । थुकथं संस्कारत, अववादयात तोताः दक्को नेवाः चलननाप ज्वः लाः ।
ख. धर्म–कर्मः
राजोपाध्याय्त ब्याक्कं सनातन हिन्दु धर्माबलम्वी खः । यलय् मेपिं नाप नापं बुंग द्योयात पूजा यायेगु व जात्रायात नखःया रुपय् हनेगु याः ।
मनू सीइबले यायेमाःगु अन्तिम संस्कार व दश कर्मया ज्याय् थि थि महाद्योयात पूजा याये माःगु परंपरा, देखा (दिक्षा) पूजा (न्ह्यकं) यायेबले नं महाद्योया पूजा यायेमाःगु चलन नापं महाद्योयात जलधारा निरन्तर हायेका यायेगु ‘रुद्री’ नांया पूजायाना वेदपाठ यायेगु चलनं राजोपाध्याय्त शैव मार्गी खः धयागु क्यं । अथे खःसां ‘सप्ताह’ या धलं दनाः भागवत पुराणया पाठ व बाखं नाप कनेगु याः । अथेहे नवाह धका हरिवंश पुराणया बाखं कनेगु नं याः । सत्य नारायणया धलं दनेगु नं या विष्णु सहस्त्र नांया पूजा पाठ नं याः । थुकिया आधारय् राजोपाध्याय वर्गयात वैष्णव मार्गी नं खः धायेमाः ।
थुपिं शाक्त मार्गी नं खः । छाय्धाःसा थुमिसं देवी भागवत् पुराण वाचन व बाखं कनेगु ‘नवाह’ नं याः । अथे हे ‘चण्डी’ या पूजा पाठ नं यायेगु याः । अले दुर्गा भवानीया तःधंगु नखः मोहनी नं तःजिक हनेगु याः ।
नापं, राजोपाध्याय वर्ग आगम मतयात माने यानाः देखा कयाः तान्त्रिक पद्धति कथं पूजा पाठ व जप यायेगु याः । ख्वपय च्वपिं फुक्कं राजोपाध्याय्तय्गु छगु मंका आगं दुसा, येँ च्वंपि वंग छेँ, मखं छेँ व दबु छेँया यानाः स्वंगु आगं दु । यलय् खुगु खलः (षटवmुल) या खुगु आगं दु धाइ । नुगः खलः न्हना वने धुंवूmलिं न्यागु आगं जक दनि । नुगः या आगंया अस्तित्व हे लोप जुइ धुंवूmगु खने दु । थुकथं तान्त्रिक पूजा अनुष्ठान नं याइपिं जूगुलिं राजोपाध्यायतय्त तान्त्रिक मतालम्वी खः धका स्वीकार यायेमाः । यलया ‘गयो जुजु’ नां जाम्ह तान्त्रिक राजोपाध्याय हे खः । अथेहे आपाः चर्चाय् मवपिं राजोपाध्याय् तान्त्रिकतय्गु नां धलःनं चिहाक मजू ।
इतिहासे ना अंकित यानाः वंपिं मेपिं न्ह्यथने बहपिं राजोपाध्याय्त मध्ये सिद्धिनरसिंह मल्लया गुरु विश्वनाथ व हरिवंश जुल । शाह वंशीय जुजु प्रतापसिंह शाहया गुरु कीर्तिराजानन्द जुलः । अथे हे राजेन्द्रविक्रम शाहया गुरु रंगनाथ, अले जुजु सुरेन्द्रविक्रमया इलय् राजकीय सम्मान कायेत सफल जूम्ह गोपिधर व महेन्द्र जुजुया पालय् दरवारय् थि थि अनुष्ठान सम्पन्न याना बिज्यायेगु नापं जुजु वीरेन्द्रया विशेष राज्याभिषेक कथं हनुमानध्वाखाय् यलया शक्तिनन्दन राजोपाध्यायं (माहिला बाज्या) मूलाचार्य जुया अनुष्ठान यानाबिज्यागु खँ न्ह्यमथसे मगा । उकिं थुमित कौलिक ब्राम्हण नं धायेगु या ।
स्वनिगलय् च्वना पूजा पाठ व जजमानीया लजगाः हे ज्वना जजमानतय्गु इच्छा आकांक्षाकथं धार्मिक क्रिया कलापत सम्पन्न याना बिइगु ज्या पुरोहितया धार्मिक व सामाजिक दृष्टिं कर्तव्य हे खःधाये माः । लिच्व कथं जजमानतय्गु चलन व राजोपाध्याय्या थःगु परंपराय् समनन्वय जुया ह्यूपा हइगु स्वाभाविक हे जुल ।
नखःचखः
च्वय् धयाथेँ राजोपाध्याय समुदायं ताःईतक स्वनिगलय् च्वनाः, नेवाः समाजया अभिन्न अंग जुया च्वने धुंवूmगुलिं नेवाः समाजय् हना वया च्वंगु दक्को धइथेँ नखः चखः वैदिक परंपरायात आघात मजुइकथं हनेगु याः । छगु निगु नखः चखः छगु निगु खलः नं माने मयाःगुयात अपवाद धाये ज्यू । छपला न्हयेज्याना धायेगु खःसा स्वनिगया कयौं नखः चखः हनेगु परंपराय् राजोपाध्याय्या प्रभाव लाना च्वंगु स्पष्ट खनेदु ।
गथांमुगः गथांमुग च¥हेयात राजोपाध्यायतय्सं भूतयात ख्याना छ्वयेगु नखःकथं मानये यानाः सामान्य कथं जक हनेगु याः ।
गुंला पुन्हिः गुन्हु पुन्हि राजोपाध्याय्या तःधंगु नखः खः । थुकिया नितिं स्वंगु शहरय् स्वंगु हे ‘उपाकर्म गूठी’ निस्वनाः तःगु दु । ज्वना दुपिं दक्को राजोपाध्याय्त थ्व गूठीइ दुथ्याना च्वनी । थाय् बाय् न्ह्याथाय् जुयाच्वसां थ्व गूठीइ दुजः जूकथं इमिगु म्हसिका – ख्वपय्, यलय् वा यमि खः सिइकाः कायेज्यू । थ्व पुन्हि खुन्हु ग्रहणलात धाःसा नागपंचमि खुन्हु मखुसा गुन्हु पुन्हि खुन्हु ब्रतवन्ध याये (बु¥हा तये) धुंवूmपिं राजोपाध्याय्त खुसिइ मुनी– (ख्वपय् खों¥हय्, यलय् शंखमूलय् व यमित शोभा भगवतीइ) । अन सामूहिक स्नान, ज्वना हिलेगु, पंच गब्य शाधन यायेगु, कलशार्चन, होम, फलपिण्ड दान व तर्पण नं यायेमाः । नापं गुन्चः चिइगु नं ज्या जुइ । ‘धाना’ (तछ्वयागु छगू प्राचीन खाद्य परिकार) होम यायेधुंका छुं भचा ल्यंका छेँ हया प्रसादकथं कायेमाः । थन न्ह्यथने बहगु छता खँ दु उखुन्हु राजोपाध्याय्तय्सं फलाहार जक याना च्वनेमाः उकिं मिसा व बु¥हां तये मधुंवूmपिं मस्तय्सं क्वाति त्वनी तर ज्वना दुपिसं क्वाति त्वनी मखु । कन्हय् खुन्हु जक क्वाति त्वने खनी । प्यन्हु खुन्हु लिसः भ्वय् धकाः पाःलाम्हस्यां भ्वय् नकी ।
श्रावणी कर्मः श्रावणी कर्म यायेमाःगु ज्या खँत थुलि हे खः । तर तुलना यानाः स्वयेबले स्वंगु शहरया विधि–विधानय् छुं भचा विभेद पाः । तुलनात्मक दृष्टिं ख्वपय् पूजा पाठया ज्या आपाः दुगु खने दु । षटवmुलया राजोपाध्याय् च्वय् न्ह्यथनागु धार्मिक क्रियाया नापं नाग पूजा नं याये माः । नायौ (थकालि) नं होम यायेगु चलन दुसा नकीनं खोंरय् हे वनाः नीची यानाः विधिपूर्वक ‘धाना’ दयेकी । गुन्हुपुन्हिया मू प्रसादकथं खनेदुगु ‘धाना’ छुं दँ न्ह्यःतक खुसिइ हे ग्रहण यायेगु याना वया च्वंगु खः । तर थौं कन्हय् येँय थेँ छेँय यंका ग्रहण यायेगु शुरु जूगु दु । यलय् थ्व ‘धाना’ यागु प्रसाद अग्निशालाय् ग्रहण यायेगु चलन दु । यलय् श्रीधर नारायणया पूजा व जात्रा नं यायेगु चलन दुगु खः । तर थौ कन्हय् लोप जुइधुंकल । खुसिइ यायेगु श्रावणी कर्मया होम यलय् नं थकालिं हे याइगु खः । तर येँय् थकालिं बाहेक न्ह्याम्हस्यां याःसां ज्यू । ख्वप व यलय् तयेम्वाःगु ‘राज कलश’ छगः येँय तयेगु चलन दु । खुसियागु मुक्कं पूजा पाठ सिधयेका पाःलाःम्हंस्यां राज कलश, स्वां सिन्हया प्रसाद नापं गुन्चः ज्वनाः राजदरवारय् जुजुयात प्रसाद बिउवनी । अनुवmुल मिलेजूसा जुजुयात हे नाप लानाः थम्हं हे प्रसाद बियाः गुन्च चिका वइ । मखुसा अनयागु अफिसय् त्वःता वइ । दक्षिणाकथं छुं भचा आर्थिक अनुदान नं बियाः हइ । दबु छेँ खलः व चांगु पूजारी खलःतय् श्रावणी कर्मया ज्या पुन्हि छन्हु न्ह्यः चतुर्दशी खुन्हु हे यायेगु चलन दु ।
सा पारुइ येँयापिं राजोपाध्याय्तय् सा छ्वये म्वाः । तर जजमानतय् सा छ्वये माःसा पुरोहित जुया सा पित छ्वयेगु व दुकायेगु ज्याय् संलग्न जुया यायेमागु धार्मिक विधि पुवंका बिइमा । ख्वपय् राजोपाध्याय्तय् स्थानीय परंपरा कथं सापारुइ ब्वति कायेगु चलन दु ।
नरसिंह द्योया जात्राः यलय् सा हे छ्वयेमा धयागु मदु तर सापारुया ज्या भ्mवलय् चाहिके हइगु वृmष्ण द्यःया पूजा स्थानीय चलन कथं यायेगु या । नापं दथु साया धका नरसिंह जात्रा संचालन यायेगु भाला राजोपाध्याय् समाजयात विया तःगु दु । ललितपुरीया उपाकर्म गूठी नाप स्वाका तःगु थ्व जात्रा गूठी पाःलाम्ह गूठीयारं थ्व नरसिंह जात्राया आयोजना याइ । सामान्य अवस्थाय् गुन्हु पुन्हिया प्यनहु लिपा लिसः भ्वय्या (उपाकर्म गूठीया दक्व गूठीयार तयेत सता नकेगु भ्वय्, थ्व भ्वय्या चलन स्वंगुलिं शहरय् दु) आयोजना यानाः नरसिंह जात्रा नं न्यायेकीगु खः ।
वास्तवय् थ्व जात्रा यल दे यागु हे जात्रा खः । थुकिइ गुठी पाःलाम्हस्यां थः जिचा भाजु, वा भिन्चायात नरसिंहया ख्वापाः विधिवत् पुइका दे चाहीकीगु खः । (जिचा भाजु व भिन्चा सुं हे मदु सा) थः पुरोहितयात नरसिंहया जवय् खवय्् लक्ष्मी सरस्वती दयेका तःपिं निम्ह मिजं मचा व न्ह्यने प्रल्हादया रुपय् छम्ह मचा नं दइ । वयां न्ह्योने पंखां गालीपिं, च्वाम्वो संकीपिं, तुफि ज्वना बँ पुनाः वनीपिं, ताय् ह्वलीपिं आदि गच्छेकथं छज्व–छज्व मिसामचातय्त थिथि कथं समाः याना झःझः धायेका छ्वइ ।
नरसिंहया नापं प्रल्हाद व मेपिं मिसामचातय्त कलात्मक पुलांगु ढांचायागु तःपाःगु वmुसां वmुइका यंकिइ । थ्व जात्रायात झःझः धायेकेत लाखे प्याखं नं नापं नापं हुइका यंकिइ । बाजं नं दइ । अले भजन खलः नं दइ । भजनय् स्थानीय वस्ताजतय्त राग हायेकेगु चलन नं दु । हार्बिन–तमल नापं कोबिइका यंका तइगु जूगुलिं संगीत ह्यमिंतय्गु नितिं थ्व जात्रा आकर्षक जुया च्वनी ।
ऋषिपंचमि राजोपाध्याय म्हयाय्मस्तय्सं ऋषि पंचमिया ब्रत च्वनेगु या तर तिजया ब्रत च्वनिमखु । तिजया ब्रत मच्वनेगु व न्हासय् प्वाः खंके म्वाःगु निता खँ, राजोपाध्याय् खय्तसिकं बिस्कं खः धयागुया दसि खः ।
येँयापुन्हिः येँ च्वपिं राजोपाध्याय्तय्सं येँयाःबले समय् नयाः नखः हनेगु याः । येँयाः ज्वःछि वंगलय् तःजाःगु खः ग्वयाः ब्वया तइम्ह इन्द्रा द्यो खतय् तयेखुन्हु सुथ न्हापां आजु द्योया (आकाश भैरव) पाःलाःतय्सं इन्द्रा द्यो तयेहइ । दच्छि यंक धुवmुतिइ स्वथना तःम्ह इन्द्राद्योयात सुचु वmुचु यानाः, रंग–रोगन तयाः बाँलागु लं फिकाः बलंपुलि चुकय् माःकथं पुजा यानाः पाःलाःतय्त बिया छ्वइ । द्यो काःवःपिंस बाजं थानाः जात्रा यानाः खतय् तयेयंकी । थुकथं येँया जात्रा नाप वंग छेँ खलःया प्रत्यक्ष संलग्नता दया च्वंगु दु ।
मोहनी नखः मोहनी राजोपाध्याय्या नं दक्कले तःधंगु नखः खः । नःला स्वनेखुन्हुनिसें झिन्हु यंक दूर्गा भवानीया पूजा याना भ्वय् नयेगु स्वाँ–सिन्ह प्रसाद कायेगु याः । गुलिस्यां पाया नं पिहां वये माः । यलया पटूको खलःया राजोपाध्याय्तय् तःभ्mया लं पिहां वइगु सार्वजनिक पाया जात्राय् ब्वति काये माः । ख्वपय् नं तलेजुं पिहां वइगु पाया जात्राय् ब्वति कायेगु परंपरा दु । थुकथं मोहनी नखः शाक्त मार्गीतय्सं थेँ हनेगु याइ ।
स्वन्तिः स्वन्ति मोहनी धुंका निगूगु तःधंगु नखः खः राजोपाध्याय्पिनि । यम पंचक धका न्यान्हु हे माने याइ । न्हापांगु दिं खुन्हु यमराजया संदेश बाहक कथं कोयात पूजायाइ सा निन्हु खुन्हु खिचायात पूजायाइ । थ्व निन्हु तःजिक चखः हनेगु याइ मखु तर स्वन्हुं खुन्हुं निसें तःजिक हनेगु
याइ । स्वन्हु खुन्हु सुथय् सा पूजा याना बहनी धुवmुतिइ दुने लक्ष्मी द्यो स्थापना यानाः तःधंगु पूजा जुइ । वयां कन्हय् खुन्हु लक्ष्मी द्योया पूजा यायेगु नापं म्ह पूजा याना भ्वय् नइ । स्वन्तिया दक्कले लिपा या दिंखुन्हु मेमे पिनि थेँ किजापूजा यायेगु नं परंपरा दु । तर, स्वथः खलः राजोपाध्याय्तय् म्हः पूजा यायेम्वा ।
मेमेगु नखः चखःया खँय् नं मेमेपिंस थेँ हनेगु याः । गथे कि परिवारया सुं दुज सीगु दँय बालच¥हे खुन्हु बालूवने माः । यो म¥िह पुन्हि खुन्हु यो म¥िह छुना मायो–बायो व मेमेपिं द्योः दयेका वmु पूजा यायेमाः । मेपिने थेँ योम¥िह छुइ म्वाःपिं परिवारत नं दु । अले इमिथाय् स्यान्यापिंस योम¥िह बिइके छ्वइ । घ्यः चावmु संल्हु खुन्हु घ्यः चावmु तयाः खिचरि नयेगु व म्ह्याय्मस्तय्थाय् सिधा तयेके छोयेगु, स्वस्थानीया बर्त च्वनेगु, न्हिं न्हिं बाखं कनेगु व न्यनेगु नं याइ ।
सक्वय् जुइगु माधव नारायणया जात्रा वा मेलाय् छुं खँ न्ह्यथने बह जू । थःगु हे विशेषता दुगु नियमय् च्वना, निचीयानाः अपसं च्वनिपिं सलंस मनूत दइ । थ्व माधव नारायणया धलं दनेगु ज्याय् पुरोहितया ज्या याइम्ह सक्वःया पुरोहित खलः पटूको परिवारया राजोपाध्याय् खः । माधव नारायणया मूर्ति दच्छियंक व हे राजोपाध्याय्या छेँय् नित्य पूजा यानाः तया तइ । माघ जोछि शालि नदिया सिथय् दुगु देगलय् तये यंकीगु खः । धलं दनेगु भ्mवलय् थिथि गां–गामय् नं चाहिके यंके माः । थुकथं माधव नारायणया जात्राया ब्याक्कं जिम्मेवारी राजोपाध्याय्यात हे बिया तःग दु ।
शिवरात्री धकाः सिलाच¥हे नं सामान्यकथं राजोपाध्याय्तय्सं मानये याः । अथे हे होलि नं मानये याः । यमिंतय्गु तःधंगु नखः पाहाँच¥हे नं मानये याः । लुकमाःद्यो पूज्याना समय् नयेगु परंपरानं दु । द्यो याथाय् मोहनी फय्थें यानाः भुचाय् फया हःगु अजः उलाः ‘धुंया मिखा कांकाँ’ आदि धायेगु परंपरा दु । मांया ख्वा स्वयेगु बौया ख्वास्वयेगु चलन नं दु । सिथि नखः नं माने याः ।
ख्वपय् च्वंपिं राजोपाध्याय्तय्सं ख्वपया दक्कले तःधंगु जात्रा ‘बिस्का’ नखः कथं हनेगु याः। जात्रा बले भैलः खतय् तरवार (खड्ग) ज्वनाः च्वनीम्ह राजोपाध्याय् हे खः । अथेहे यलय् च्वपिं राजोपाध्याय्पिंसं बुगद्यो जात्रायात नखः कथं हनेगुःया । बुगद्योयागु खः सालेगु भ्mवलय् परंपरागतकथं हःपा बिइगुज्या यलया महाद्योननि परिवारया दुजतय्सं यानाः वया च्वंगु खं राजोपाध्याय् समुदाय्या धामिंक सहिष्णुतया परंपरा नं दु धयागु क्यं । यलय् कार्तिक महिनाय् मंगलय् दरवारया न्ह्योने दबुलिइ हुइकिगु ‘कार्तिक प्याखँ’ मध्ये नरसिंह अवतारया प्याखनय् नरसिंह जुया पिहां वइम्ह राजोपाध्याय् हे खः । महाद्योननि खलःमध्ये वृmष्ण मन्दिरय् पूजारीया पाःलाःम्ह मनूखं नरसिंह जुया प्याखं ल्हुयाः दैत्य (हिरण्यकश्यपु) यात कोथयेगु याइ । बेहोस (सीम्ह थेँ) जुया च्वंम्ह दैत्यया भूमिका याइम्ह मनूयात तान्त्रिक विधिं होस् वयेकेगु ज्या पट्को खलःया तलेजुया पूजारी जुया च्वंम्ह राजोपाध्याय्नं याइ ।
ख्वपया नवदूर्गा द्यो प्याखनय् खने दयेक राजोपाध्याय्तय्गु छुं भूमिका मदु । तर, थ्व द्यो प्याखं उत्पत्ति याःम्ह खाइसिमा चुकया राजोपाध्याय् परिवारया पूर्खा खः धयागु विश्वास याना तःगु दु । उकिं प्रत्येक दँय् न्हूगु द्यो दयेके धुंका दक्कलय् न्हापां द्यो पित यंकाः पूजा फयेगु ज्या व हे राजोपाध्याय् खलःया थासं शुरु याइ व पिने प्याखं ल्हुइकेगु अन्तिम ज्या नं अन हे जुइ ।
झिंनिदय् छक हुइकीगु पचली भैरवया गं प्याखंनय् ब्रम्हुत्वायाः रमाचरण राजोपाध्याय् परिवारं भैरव दुकया पूजा यायेधुंका श्वेत भैरवया रुपय् पिदनेगु परंपरा आतक नं न्ह्यानाच्वंगु द हे दनि । अथे हे झिंनिदय् छक हुइकीगु भद्रकाली गं प्याखंया उत्पत्ति वंग छेँया आगंनापं स्वापू दुगु जनश्रुति प्रचलनय् दु । वंग छेंयागू आगंचुक (बलंपुली) य् प्याखं ल्हुइकाः हंय्चा ब्वयेका बलि बिगु चलन थौं तक नं द हे दु । फंपिइ आश्विन कृष्ण एकादशी खुन्हु न्यायेकिगु हरिशंकरया जात्रा नं शेषनारायणया पुजारी कथं हे पाखे संचालन जुया च्वंगु दु । ख्वपया तचपालया भिन्द्यः स्थापना याःम्ह अनन्त कुमार नं राजोपाध्याय् हे खः धयागु अभिलेख लूगु दु ।
वास्तवय् छगु निगु परिवारं छगु निगु नखः महनेगुयात अपवाद कथं कायेगु खःसा राजोपाध्याय्तय्सं स्वनिगलय् प्रचलित दक्को नखः चखः हनेगु याः । तर, विशुद्ध बौद्ध नखः धाःसा हनिमखु ।
गुठिः च्वय न्ह्यथने धुनागु दुकि ‘उपाकर्म गूठी’ राजोपाध्याय्तय्गु दक्को सिबें तःधंगु गूठी खः । येँ, यल व ख्वपय् स्वंगुलिं देया थः थःगु बिस्कं गूठीत दु । राजोपाध्याय्या विशेष म्हसिका कथं दुगु थ्व उपाकर्म गूठीयात जिउँ तिउँ म्वाका तःगु हे दनि ।
सना गुुथिः सनागुथित नं दु तर थौं कन्हय् शव बाहनया सुविधा व आर्यघाटय् उपलब्ध सुविधां याना गूठीयागु महत्व म्हो जुजुं वना च्वंगु दु । तर राजोपाध्याय् थःपिंसं हे अन्तिम संस्कारया ब्याक्कं ज्या यायेमाःगु, मेगु जातया पिन्त थिइके मज्यूगु परंपरा दुगु हुंनि सनाः गूठी आतक नं दनि ।
थुपिं बाहेक थिथि परिवारं चले यायेमाःगु गूठीतनं दु । गथेकि धौबजि गुथि, हँय्चा गुथी आदि । थुपिं मध्ये आपाः यानाः न्हना वने धुंकल । वंग छेँयापिनिगु दिग्द्यो पूजा (देवाली) नाप स्वाःगु खीर गूठी छगु नं दुगु खः । ख्वपय् सीमित परिवार दुजः दुगु इन्द्रायणी गूठी आः नं सुचारु रुपं संचालन जुया च्वंगु दु ।
४. शैक्षिक स्थितिः
धर्म–कर्मय् कट्टर जूगु हुनिं संध्या–तर्पण, पूजा–पाठ, वेद पाठ, आदि नित्य कर्म याये मसःम्ह राजोपाध्याय् लुइके फइ मखु, अपवादयात त्वःता । थजोगु परंपरां दुगु लजगाकथं राजोपाध्याय्त साक्षार जुइगु हे जुल । थ्व हे तथ्यया लिधंसा कयाः धायेफु कि प्राचीन कालंनिसें राजोपाध्याय् समुदायया मिजंत शत प्रतिशत साक्षर दुगु जूइमाः । थ्व परंपरा थौं नं निरन्तरता हे दनि ।
पाठशालात बाँलाक्क मदुबय् राजोपाध्याय्या छेँ हे पाठशाला जुयाच्वनिगु खः । नेवाः समाजया मेगु समुदाय्या मस्तय्त नापं थःगु हे छेँ तयाः आखः ब्वंका वयाच्वंगु खः । पीदँ, न्ह्यःतक नं ग्वाः ग्वाः मस्तय्त छगु हे कोथाय् तया ब्वंका वयाच्वंगु खः । थुकथं राजोपाध्याय्तय्सं शिक्षाकयागु ज्यानापं यायेमाःगु परंपरां थः शिक्षित जुइ हे माःगु बाध्यता दुगु खः । उकिं राजोपाध्याय्त शिक्षाया ख्यलय् तुलनात्मक दृष्टिं न्ह्योने लाना च्वंगु खः ।
तर, जातीय कट्टरता व संकुचित बिचारय् तक्यना आधुनिक शिक्षा – अंग्रजीयात ‘गाई खाने भाषा’ धायेगु अले अंग्रेजी ब्वनेगु धैगु जातं भ्रष्ट जुइगु धैगु धारणां राजोपाध्याय् समाजय् बाँमलाक्क लिच्वः लाःगु खनेदत । उकिया ज्वलन्त उद्धाहरण खः थ्व प्रोफाइया च्वमि, अंग्रेजी ब्वने धाल धकाः वय्कःनं यक्को हे ब्वः फयेमाःगु खः । अथेहे मेगु छगु खं न्हयथने, राणाकालय् संस्वृmत पाठशाला चायेवूmगुबलय् खंय् ब्रम्हुतय्गु तुति भागि याये मालिइ धकाः राजोपाध्याय्त ब्वं मवंगु खः । सुं ब्वं वंसां ब्रम्हुतय्सं भाय् वःगु खँय वmुंखिना अने तने यानाः हायेकीगु, अपमान याइगुलिं अथें त्वःता छोइगुु खः । उकिं याना राजोपाध्याय्त संस्कृत उच्च शिक्षाय् नं ल्युउने लाःगु खनेदु ।
अथेजूसां राजोपाध्याय्त्सं शिक्षाया महत्व थुइका काशीइ वनासां शिक्षा कायेगुलि कुतः यात । उपिं मध्ये यलया हरि ज्वालानन्द, फंपिया हेमनारायणपिं खः, तर वय्कःपिंसं प्रमाणपत्र हे धाःसा कया वःगु खने मदु । वयांलिपा न्ह्याग्गुहे अपमान जूसां सह यानाः गुरु शेखर राजोपाध्यायं शिक्षायात निरन्तरता बिया बिज्यागु खः । अलंलि राजोपाध्याय् समाजया शिक्षाया इतिहासय् दकलय् न्हापां ‘शास्त्री’ (स्नातक) तगिंया उपाधि कापिं मध्ये भंmकेश्वर जुजु व बलदेव जुजु लाःवल । वयां लिपा गोविन्द भक्तानन्द व भरतकान्त राजोपाध्याय्पिसं शास्त्री पास यातसा शेखर राजोपाध्याय् धाःसा भचा लिपा लात । अथेहे तुुं ‘आचार्य’ (स्नातकोत्तर) तगिंं पास याःपिं मध्येय् नं बलदेव जुजु व गोविन्द भक्तानन्द राजोपाध्याय् निम्हसियागु नां न्हापालाक वइ ।
वयांलिपा चेतना दनावसेंलि आधुनिक शिक्षाय् राजोपाध्याय्त यक्को हे न्हयःनेवल । थौंकन्हय् स्नातक व स्नातकोत्तर यापिनिगुला ल्याःचा हे मदयेधुंकल । थुकथं न्हापायागु स्थिति नाप लना स्वयेबलय् शिक्षाया ख्यलय् राजोपाध्याय्या स्थिति सन्तोषजनक खने दु ।
५. आर्थिक अवस्थाः
राजोपाध्यायतय्गु आर्थिक अवस्था नं तुलनात्मक दृष्टि बाँलाः जू । सामान्य जीवन हनेत जजमानी ज्याया आम्दानीं हे गाः । संस्कारकथं व धार्मिक विश्वास व श्रद्धाकथं थि थि पूजा–पाठ यायेमाःपिं मनूत म्हो जूगु मदुनि । अकिं जजमानी ज्याय् तक्यना च्वंपिं राजोपाध्याय्तय्गु आर्थिक अवस्था बाँलाइगु स्वभाविक खः । लिसें थि थि मठ मन्दिरया पूजा आजा यायेगु नं भाला कयातःगु नं दु ।
राजोपाध्याय् पुजारी जुया आर्थिक उपार्जनकथं ग्वाहालिजूगु देगतः
१. चाँगुनारायण, २. इचंगनारायणु, ३. शेषनारायण, ४. पशुपति (गोलया) महास्नानय् कलशार्चन, ५. पशुपति नाथया दक्षिण मूर्ति, ६. गोलया झा–बाज्यापिनीगु द्यो, ७. गोलय्या राज–राजेश्वरी देगः, राम लव वmुश देगः, ८. पशुपति महाद्यः (महेन्द्रेश्वर), ९. कागेश्वर महादेव, १०. ठमेलया त्रिदेवी, ११. अट्कोनारायण, १२. वंदेनारायण, १३. ह्युमतया रामचन्द्र देगः, १४. यलया कृष्ण मन्दिर, १५. वूmम्भेश्वर (कोन्ति) महाद्यो, १६. पूर्णचण्डी (पुन्चली), १७. यलया अग्निशाला (अगिंमथः), १८. यलया तलेजु, १९. थक्वाया आदिनारायण, २०. ख्वपया तलेजु, आदि ।
लिच्व कथं मुक्कं राजोपाध्याय्तय् आर्थिक दृष्टिं स्थिति बांमला मजू धायेफुु ।
६. नेवाः समाजय् राजोपाध्याय्या अन्तर्सम्बन्धः
नेवाः समाजया वैदिक सनातन हिन्दु धर्मया ब्याक्कं धार्मिक व सांस्वृmतिक कर्मकाण्डया भाला क्वबिया च्वंपिं राजोपाध्याय् वर्ग, सवर्ण हिन्दु नेवाःतय्गु बुसां निसें सीयबलय् तकया यायेमाःगु परंपरागत कर्म काण्डत यानाः जक मखु नेवाःतय्त अनौपचारिक शिक्षा थःपिनिगु छेंय् हे बिया वःगु व औपचारिक शिक्षाय् प्राथमिक चरणय् थाय् थासय् स्वूmल स्थापना यानाः थःम्हं हे नं ब्वंकाः शिक्षा बिकास यायेगुलिइ तिबः बिया नेवाः समाजय् तःधंगु योगदान बिया वःगु खनेदु ।
४. लि खँ
राजोपाध्याय्तय् संगत नेवाःत नापजक जुइगुलिं याना नेवाः समाज दुने थुमिगुुं छुंकथंया समस्या मदु । परंपराकथं दक्को ज्या सुचारु रुपं संचालन जुयाच्वंंगु दु । सहजकथं जीवन न्ह्याना च्वंगु दु । राजोपाध्याय्त मध्ये पाठ पूजाय् ई प्mयाना च्वंपिन्त छुं हे समस्या मदु । इमिगु जजमानतय्सं जक मखु मेपिंसं नं ‘द्यो बाज्या’ धकाः संमान पूर्वक व्यवहार यायेगु तोतूगु नं मदुनि । अथेखसां इलं हःगु ह्यूपानं राजोपाध्याय्यातनं लात । अले छगु तःधंगु समस्या पिहां वल राजोपाध्याय् ब्रम्हु लाकि नेवाः जक धका ।
राजोपाध्यायतय्सं न थ्व खँ थुइके मागु दुकि ताः ई सहवास मजुइकं सुंनं मनूतय् वा जन समुदाय दथुइ क्वातुगु स्वापू विकास जुइ फइ मखु । गुगु कथं राजोपाध्याय्नं समाजय् सम्मानजनक थाय् कयाच्वंगु दु, उकिं राजोपाध्याय्त स्वनिगलय् प्राचीन कालंनिसें वसोवास यानाः वयाच्वंपिं खः धैगु खं क्यं । गथे नेवाः समाज थिथि जातित ल्वाकज्यानाः निर्माण जूगु खंय् राजोपाध्याय्त नं थिथि इलय् थिथि थासं वया नेवाः समाजय् लाःगु धैगु खँ जनश्रुतिं धया च्वंगु दु । अथे हे राजोपाध्याय् मिसातय् न्हासय् प्वाः मखनेगु परंपरांनं राजोपाध्याय् प्राचीन जाति खः धयागु प्रमाणित याः ।
थ्वहे परिस्थितिइ नेपाल भाषा नालाकायेगु जक मखु नेवा रीति–रिवाज व नखः चखः नापं हनेगु ज्याय् जजमानतयेत पथ प्रदर्शन, सल्ला–साहुती बिया वहेकथं थम्हनं हना वयाच्वंगु दु । थ्व हे हुनि थौं कन्ह्य् पिनें वःपिसं राजोपाध्याय्तय्त नेवाः समुदायं बिस्कं खंके हे मफु । नेवाः समाजय् सम्मानजनक थाय् कयाः मान सम्मान कया प्रतिष्ठित जुया च्वंपि राजोपाध्याय्तय्सं शास्त्रीय व्यवस्थाय् स्वंगुगु तगिंमय लागु वैश्य कथं व्यवहार याइगु सहयाये मफइगु स्वाभाविक खः । उकिइ राजोपाध्याय्यात ब्रम्हु माने याइपिं नेवाः समाज हे खः । न्हूगु पुस्ता राजोपाध्याय्तय्त कर्कीगु मान्यता आवश्यक मजु धयागु थ्व वास्तविकतायात थुइका वयाच्वंगु दु । भलसा काये थ्व समस्या बुलुहुं ईनाप तनाः वनी ।
लिधंसा
१. जोशी, हरिराम, मेडिभल कोलेफान्स, जोशी रिसर्च इन्स्टिच्यूट, प्रथम संस्करण, ललितपुरः १९९१ ई.
२. तोफ्याँ, गेरार्ड, “राजोपाध्याय ब्राम्हणहरुको इतिहास”, पाशुका सुथां, वर्ष २, अंक १०, भक्तपुरः २०५५ साल
३. बज्राचार्य, धनबज्र, लिच्छवीकालको अभिलेख, नेपाल र एशियाली अध्ययन संस्थान, काठमाडौंः
४. रिमाल, हरिशंकरानन्द, पं. सहस्त्र शिवानन्द रिमाल (इन्द्र चोक), स्वप्रकाशन, काठमाडौंः २०४९ साल
५. रेग्मी डा. जगदिशचन्द्र, नेपालको बैधानिक परंपरा, तन्नेरी प्रकाशन, दोश्रो संस्करण, काठमाडौंः २०५४ साल
६. रेग्मी, डि. आर., मेडिभल नेपाल, तेश्रो भाग, के.एल मुखोपाध्याय, कलकत्ताः १९६५ ई.
७. ाकर, बेन्जामिन, हिन्दु वल्र्ड, भाग–१ हार्पर कोलिन्स पब्लिशर्स इण्डिया, न्यू दिल्लीः १९५५ ई.
८. शर्मा, ऐश्वर्यधर, अगिंपथःया ऐतिहासिक सामाग्री, पुप्पाञ्जली–प्रकाशन गोष्ठी, काठमाडौंः ने.सं. ११०४
९. शर्मा, विनोद राज, “केही अप्रकाशित ताडपत्रहरु”, पाशुका सुथां, वर्ष ३, अंक १०, भक्तपुरः २०५६ साल
१०. सुवेदी, विष्णु भक्तानन्द (राजोपाध्याय्) “भक्तपुर, ललितपुर तथा कान्तिपुरका राजोपाध्याय्”, रोलम्बा, भाग १६, १७, १८, अंक १–४, ललितपुरः १९९८, १९९८ ।
