राजोपाध्याय सम्बन्धि बिबिध सामाग्रीहरु एकै स्थानमा संकलन गरि आबश्यक परेको समयमा सबैले सजिलै प्राप्त गर्न सकियोस भन्ने उद्देश्यले राजोपाध्याय ब्लग २०६९ साल बैशाख १ गते खोलिएको हो l
SamacharDesk – समाचारडेस्क | २०८० चैत्र १, बिहिबार
पाटनमा हुने यल इतिल्हन सम्यक् महादान पर्वलाई स्थानीय बौद्ध धर्मावलम्बीहरु ठुलै पर्वको रुपमा लिने गरेका छन् । यस पर्व अन्तर्गत पाटनका बौद्ध धर्मावलम्बीहरुले मान्दै आएका आआफ्ना दिपंकर बुद्धका १२५ वटा प्रतिमा पाटनको नागबहालमा राख्ने र दर्शन, पूजा गर्ने गरिन्छ ।
यसबेला बौद्ध धर्मावलम्बी अथवा बौद्ध धर्ममा आस्था राख्ने, स्थानीय धर्म, संस्कृति, परम्परामा रुचि राख्ने हजारौं दर्शनार्थी पाटन पुग्ने गर्छन् ।
हुन त यस परम्परालाई बौद्ध परम्पराको रुपमा चिन्ने र लिने गरिन्छ । तर, यसमा वेदका अध्येता ब्राह्मणहरुको पनि भूमिका छ भन्ने कुरा थोरैलाई मात्र थाहा होला ।
हो, पाटनको यल इतिल्हन सम्यक् महादान पर्वमा पाटनका देव ब्राह्मण (राजोपाध्याय ब्राह्मण) को पनि भुमिका रहेको पाइन्छ । हरेक पाँच बर्षमा हुने सम्यक् महादान पर्वमा स्वनिह्मका देव ब्राह्मणहरुले वेद पाठ गरी १२५ वटा दिपंकर बुद्धको प्रतिमालाई नागबहालमा भित्र्याउने चलन रहेको छ ।
यसै क्रममा हिजो स्वनिह्मका श्रीषभ जुजु राजोपाध्यायले स्वस्तिवाचन गरी बुद्ध प्रतिमाहरुलाई नागबहाल भित्र्याएका थिए ।
बज्रयान बौद्ध परम्पराको पर्वमा शैव–शाक्त सम्प्रदायका राजोपाध्याय व्राह्मणहरुको यो वैदिक परम्परा पनि अनिवार्य र आजसम्मको अटुट परम्परा हो । यसलाई काठमाडौँ उपत्यकाको धार्मिक सहिष्णुताको एउटा ज्वलन्त र राम्रो उदाहरणको रुपमा लिन सकिन्छ ।
हुन त, शैव, वैष्णव वा शाक्त धर्मका अनुयायीहरु स्वयम्भु वा बौद्ध विहार, महाविहार गई बुद्धको प्रतिमा अगाडी शिर झुकाउनु वा बौद्ध धर्मावलम्बीहरु पशुपति गई पशुपतिनाथको दर्शन गर्नु काठमाडौं उपत्यकाका नेवारको लागि कुनै नौलो कुरा होइन ।
बौद्ध व शैव धर्मसँग सम्वन्धित पर्वमा दुवै सम्प्रदायको सहभागीता यहाँ रही आएको पाइन्छ । ललितपुरमा ७७३ बर्षअघि ठकुरीवंशका राजा भाष्करदेवको पालादेखि सम्यक महादान पर्व निरन्तर संचालन भइरहेको मानिन्छ ।
विं.स १८६१ सम्म बर्षेनि आयोजना भइरहेको सम्यक महादान पर्व त्यसपछि पाँच पाँच वर्षमा हिरण्यवर्ण महाविहारको तत्वावधानमा आयोजना हुँदै आएको छ ।
यस पर्वमा चापागाँउ, बुंगमती, कीर्तिपुर, काठमाडौं र भक्तपुरका महाविहारमा रहेका देवीदेवताहरु एकै स्थानमा प्रदर्शनी गर्ने प्रचलन रहेको छ ।
आज बिहान चार बजेदेखि दिउँसो १ बजेसम्म देवीदेवता दर्शन तथा पूजा गराउने कार्यक्रम रहेको छ भने दिउँसो २ बजेदेखि ४ बजेसम्म भूमिशोधन पूजाका साथै दान प्रदान गर्ने कार्यक्रम रहेको हिरण्यवर्ण महाविहार सुधार समितिले जनाएको छ ।
पर्वको क्रममा हिजो विभिन्न स्थानका दिंपकर बुद्ध तथा देवीदेवतालाई मंगलबजार दरबार क्षेत्रमा भेला गराइएको थियो ।
त्यसपछि टंगल बसुन्धरा देवीलाई बाजागाजा सहित जात्रा गरी मंगलबजार ल्याएपछि दिपंकर बुद्धका प्रतिमाहरुलाई भिमसेन मन्दिर, पट्को, धलाचा हुँदै नागबहाल लगिएको थियो ।
काल: पञ्चायत स्थान : मोती पुस्कालय, चापागाउँ (ललितपुर)
कांग्रेस कार्यकर्ता
हेमदत्त राजोपाध्याय, सुनन्द मेहर कायस्थ, दयाराम श्रेष्ठ, माधवनारायण श्रेष्ठ, रामचन्द्र जोशी, रवि विष्ट स्थानीय मोती
पुस्तकालयमा ‘पञ्चायती शासन’विरुद्ध योजना बनाउँथे । प्रशिक्षण दिन्थे । जोखिम
मोलेर पर्चा छर्न उनीहरू कुनाकाप्चा पुग्थे । छापिएर ल्याइएका पर्चा लुकाउने ठाउँ
थियो, मोती पुस्तकालय । ‘कांग्रेस
सत्याग्रह’मा सिंहदरबार जानुअघि पनि यही पुस्कालयमा योजना बुनिएको थियो ।
सत्याग्रहमा जाने उनीहरूमध्ये अहिले विष्टमात्रै जीवित छन् ।
त्यो समय शासकविरुद्ध
ढुक्कैले बोल्ने हिम्मत कमैको थियो । जो खुलुर विरोध गर्थे, जेल पर्थे । छलफल, बैठक गुपचुप हुन्थे ।
राजनीतिक पार्टीमाथि बन्देज थियो । स्थानीय जागरणकै लागि संस्थापक अध्यक्ष
लक्ष्मीदत्त राजोपाध्याहरूले पुस्तकालय खोलेका थिए । कठिन र कठोर घडीमा पुस्तकालय
नै स्थापना गर्नु शासकका नजरमा अर्को संकट थियो । तर, २०१२ सालमा पुस्तकालय स्थापना भएरै छाड्यो । घरघरबाट पुस्तक संकलन गरियो ।
कोर्षकादेखि हिन्दी उपन्यास, अंग्रेजी र नेपाल भाषाका
पुस्तकसमेत संकलन भए । विधितव् दर्ता भने २०२४ सालमा मात्रै भयो ।
अहिले यही पुस्तकालय जीर्ण
छ । बन्द भएकै वर्षौं भइसक्यो । कुनै बेला जागरणको केन्द्र रहेको कान्ति
लोकपथछेउको पुस्तकालय अस्तित्व खोजिरहेको छ ।
‘संरक्षण किन हुन सकेन त ?’ पुस्तकालय अध्यक्ष उमेश
कायस्थसँग सोधियो । ‘बजेटै छैन,’ कायस्थ सुनाउँछन्, ‘नगरपालिकाले पनि चासो दिएन । बजेटका लागि गयो, बाटो कारण देखाएर पन्छिन्छ । अनि हामीले मात्रै के गर्ने ?’
थकथक त कायस्थलाई पनि
लागिरहन्छ । जन्मेदेखि देखिइरहेको पुस्तकालयको बेहाल देखेर उनलाई दिनदिनै
घोचिरहन्छ । तर, केही पनि गर्न सकिरहेका
छैनन् ।
‘बाटो फराकिलो हुन्छ भनेर कुनै पनि सम्पदा संरक्षण हुन सकिरहेका छैनन्,’ प्रजातन्त्र प्राप्ति र स्थानीय जागरणका लागि खुलेको बन्द पुस्तकालयतिर
हेर्दैै अध्यक्ष कायस्थले थपे, ‘यसभित्र ऐतिहासिक पुस्तक
छन्, कति त किराले खाइसके, कति हराए । अझै पनि छन् । यसको ढोका नखोलेकै वर्षौं भइसक्यो ।’
ललितपुर सातदोबाटोबाट
दक्षिण लागेपछि सोह्रखुट्टे पाटी दुई वटामात्रै छन्, एउटा ठेचो र अर्को चापागाउँमा । मोती पुस्तकालय पहिले पाटी थियो । दक्षिण
ललितपुरबाट ‘सहर’ (त्योबेला काठमाडौंलाई सहर भन्थ्यो) जानेहरू यही पाटीमा बास
बस्थे । पछि, पाटीलाई पुस्तकालय बनाइयो ।
कलात्मक ढोका लगाइए । पाटी चिटिक्क पुस्तकालयमा परिणत हुन पुग्यो ।
‘यो ठाउँ त्योबेलाको केन्द्र नै थियो, गाउँका सबै यहीँ भेला
हुन्थे,’ कायस्थ सम्झिन्छन्, ‘केटाकेटीदेखि बूढापाकासम्म यही आउँथे । पढ्थे, खेल्थे र गफ गर्थे । पुस्तकालय एकदमै सिस्टममा चलेको थियो ।’
पुस्तकालयमा ट्यूसन पढाउने
व्यवस्थासमेत थियो । विभिन्न खेलकुद आयोजना हुन्थे । टेबलटेनिस, फुटबल, चेस, भलिबल पुस्तकालयबाटै आयोजना हुन्थे । जात्राका बेला सांस्कृतिक कार्यक्रम
पनि गरिन्थ्यो ।
‘मैले धेरै समय ट्यूसन पढाएँ,’ कायस्थ भन्छन्, ‘पुस्तकालयको आम्दानी ट्यूसन पनि थियो । पछि, त्यो पनि चल्न छोड्यो । आम्दानीका बाटो घट्दै गएपछि निरन्तरता दिन गाह्रो
हुँदै गयो । २०६५ सालपछि त पुस्तकालय बन्द नै भयो ।’
पहिले–पहिले डेढ सय मासिक
तलबमा दुई कर्मचारी राखिएका थिए । पछि, आम्दानीको स्रोत ठप्पै हुन
थालेपछि तलब ख्वाउन्ने नसक्ने अवस्था आइलाग्यो । पुस्तकालय हेरचाहमा बेवास्ता
बढ्दै गयो । धेरै सदस्य समय दिन सकेनन् । आम्दानी नहुनु र समयअनुसार पुस्तकालय
‘अपडेट’ नहुँदा झनै समस्याप¥यो ।
‘इन्टरनेट, मोबाइल र कम्प्युटर आउन
थालेपछि पुस्तकालयतिर कमैको ध्यान जान थाल्यो,’ निरन्तरता दिन नसकेकोमा
थकथकी मानिइरहेका अध्यक्ष कायस्थ भन्छन्, ‘हामी पनि समयअनुसार अघि
बढ्न सकेनौं, त्योबेला एउटै कम्प्युटरको
७० हजारदेखि एक लाखसम्म पथ्र्यो । त्यो खरिद गर्ने क्षमता हाम्रो थिएन । यही कारण
पनि पछि प-यौं ।’
मोती पुस्तकालय बन्द भएको
१३ वर्ष भइसक्यो । गाउँमा अझै पनि कोही नौला मान्छे आउँदा उनीहरूका नजरमा
पुस्तकालय पर्ने गर्छन् । अरु ठाउँभन्दा भिन्न र चिटिक्क पुस्तकालय पृथक लाग्छ ।
ढोकैमा बडेमान दुई प्रस्तर कलाले स्वागत गरेको छ । सोह्रवटा खम्बामा बुट्टा
कुँदिएको छ ।
‘अब त भित्र छिर्न पनि डर लाग्दो छ,’ अन्डरग्राउन्ड पुस्तकालय’bout कायस्थले सुनाए, ‘एकपटक मान्छे नै खस्यो ।
भूइँ एकदमै जीर्ण भइसक्यो ।’ उनका अनुसार पुस्तकालयमुन्तिर उभिने मिल्नेगरी
अन्डरग्राउन्ड बनाइएको छ । जहाँ पुराना तरबार राखिएका छन् । जुन, जात्रापर्वका बेला निकालिन्थ्यो । अहिले त्योक्रम पनि बन्द भइसक्यो ।
पुस्तकालय भित्रका झन्डै १५ सय पुस्तक धमिराले सिध्याइसके । फर्निचरहरू
मक्किइसकेका छन् ।
‘सक्यो भने यसलाई पुर्निर्नर्माण नै गर्नुपर्ने अवस्था छ,’ खित्रिक्क हाँस्दै कायस्थले भने, ‘तर, कहिले गर्ने ? कसले गरिदिने ? कि त नगरपालिका नै लागिपर्नुप-यो । स्थानीयलाई चासो नै छैन । ऐतिहासिक
पुस्तकालय पुनर्निर्माणका लागि बजेटकै खाँचो छ ।’
पाटनको भण्डारखालमा सुरु भयो १०० वर्षदेखि रोकिएको परम्परा
12th March 2021, 01:17 pm | २८ फागुन २०७७
29Shares
16
तस्विर : आकाश राजोपाध्याय
काठमाडौं : महाशिवरात्रीको दिनदेखि ललितपुरको भण्डारखाल बगैंचास्थित मणिकेश्वर महादेवको रुद्राभिषेक पूजाले फेरी निरन्तरता पाएको छ। करिब ६ सय वर्ष अघि देखि सुरु भएको यो परम्परा सय वर्षभन्दा बढि समयदेखि रोकिएको थियो। बिहीबारबाट भने यो परम्पराले निरन्तरता पाएको हो।
रोकिएको परम्परालाई निरन्तरता दिन पहिला क्षमापूजा गरिएको थियो। पाटन संग्रहालयको पहलमा ललितपुर तलेजुका पुजारीहरुले मणिकेश्वर महादेवको रुद्राभिषेक पूजाको साथमा चण्डि पाठ गरेका थिए। तलेजुका पूजारीहरु वासुदेव ज्वालानन्द राजोपाध्यायले एकादश आवृत्ती रुद्राभिषेक पूजा गरेका थिए भने रक्षण राजोपाध्यायले सप्तसती चण्डि पाठ गरेका थिए।
महाशिवरात्रीको अवसर पारेर भण्डारखालमा मणिकेश्वर महोदवको रुद्रि गर्ने परम्परा रहेको थियो। पछिल्लो पटक यो रुद्रि कहिले गरिएको थियो भन्ने यकिनका साथ भन्न नसकिने पाटन संग्रहालयका अधिकृत सुरेश लाखेले बताए।
‘यहाँ भएको अभिलेखको अध्ययनपछि महाशिवरात्रीको दिन यहाँ रुद्री गर्ने परम्परा रहेको जानकारी पाएँ’, लाखे बताउँछन्, ‘सय वर्षभन्दा बढि भएको हुनुपर्छ, यो परम्परा रोकिएको, यसपटकको महाशिवरात्रीबाट यो परम्परालाई पुनः निरन्तर गरिएको हो।’
अभिलेख अनुसार यस मणिकेश्वर महोदवको शिवलिङ्गको स्थापना नेपाल सं ५३५ ९ (वि सं १४७१ पौष शूक्लपूर्णिमा बुधवार) का दिन भएको थियो।
जयज्योति मल्लको पालामा वंथुनिम्ह निवासी यंकुलि वर्मा, उनकी पत्नी मदन लक्ष्मी र छोरा जयसिंहसहित भई शिवरात्री व्रत मनाउन साढे ३ रोपनी जग्गा राखी गुठी चलाई उक्त महादेव स्थापना गरेर रुद्राभिषेक पूजाको शुरुवात गरेको अभिलेखमा उल्लेख गरिएको छ।
महाशिवरात्रीदेखि रुद्राभिषेक पूजा गरेसँगै आजबाट मणिकेश्वर महादेवको नित्य पूजा पनि शुरु गरिएको छ।
The Navadurga Naach, a centuries-old dance performed by masked men in the ancient town of Bhaktapur, reaches Changunarayan today. This includes a troop of 25 people, 13 Devganas and their helpers that reach the Changunarayan Temple, barefoot, on the Magha Krishna Panchami (fifth day of the waning moon), every year.
This is a part of the nine-month-long annual festival in the town that begins every Asoj (September/October, in the autumn, during Dashain time) and ends in Asar (June/July), in the summer or monsoon).
It has been continued to date, year after year, with much fanfare and celebrations. However, it is now beginning to be surrounded by a lot of speculations about its future.
Rich tradition of cultural exchange
This dance had supposedly started during the Malla period when the Rajopadhyaya clan started residing in Bhaktapur. The dance also is majorly conducted and performed around different parts of Bhaktapur, starting from Suryamadhi.
The people who are chosen as Devganas are also locals of Bhaktapur, locally called Gathu or Gaathaa (aka Malaakar or Banmaala:). The dance is also locally referred to as Gathu Pyakhan.
The 13 Devganas are Mahakali, Kumari, Barahi, Brahmayani, Maheswori, Vaishnavi, Indrani, Shiva, Ganesh, Bhairav, Shwet Bhairav, Sima, and Duma, each represented by a masked man.
President Bidya Devi Bhandari observes the Navadurga dya: bwoyegu (exhibition of gods and goddesses) event at Bhaktapur on Saturday, April 20, 2019.
It is locally believed that the dance is performed for the peace and security of the people and the state, and to free them from any disease. The Devganas reach from places to places, performing their dances, especially for those who cannot travel on their own.
After Changu today, they also go to Banepa and Naala, east of Bhaktapur, for the same.
When Devganas perform their dances it also becomes a means of entertainment, as they are enjoyed by people of all ages. It carries centuries of storytelling and heritage, unique to the valley.
Despite the lack of manuscripts, particularly in Changu, main priest of the temple, Chakra Dharananda Rajopadhyaya, comments that bringing the dance from Bhaktapur to Changunarayan can be taken as a form of a bilateral relationship. “In the past, Bhaktapur and Changunarayan used to be separate kingdoms. So, it makes sense that the people from there came all the way to Changu to maintain the cordial relationship.”
It means the dance has become a connector among different parts of the ancient town for the ageas.
The priest also says, “During this event, Bhairav and Changunarayan and Bhairav and Chinnamasta exchange pujas (prepared by Karmacharya guthiyars) with each other. This shows a form of greetings that one does with the hosts. And, this gives an insight to the relationship they share.”
Some interesting rituals
During the festival, the Devganas reach the Changunarayan temple from Sankhu and enter the temple from the eastern gate. They first take rest at a phalchaa (patio) and offer their respect to Ganesh temple, on the roadside. Thereafter, they ascend towards the main temple, dancing along the way. Upon reaching the top, the Devganas perform a small puja according to tantric beliefs, perform their dance and offer their greetings to the deity, Changunarayan.
“Inside the Changunarayan Temple premises, there is a temple of Chhinnamasta Devi where the Bhairav, Mahakali and Barahi exchange greetings and perform their dance,” explains Rajopadhyaya, who has been the main priest in the temple for more than 11 years now, after his father.
They, then, try to enter the inner side of the Changunarayan Temple from the east. Here, if they fail, then they try again from the east. “If the Devganas manage to enter the temple, where even the main priest has restrictions, we cannot take them out, with force. Only after doing a Panchakaali puja can we draw them out,” says the priest.
This interesting phenomenon, says the priest, has almost never happened. “Only once or twice in a lifetime, the Devganas enter the temple. It all depends on the state they are in.”
If the do not enter the temple, they exit the premises through the western gate to Ku:chhen Tole. There, he explains, the guthiyars (members of the guthi) offer them puja.
They re-enter the temple premises from the west. The Devganas go around the main temple while the Bhairav goes to the northern side to perform his special dance and puja. Then, they all move towards the Chinnamasta temple and perform a section of this dance, also known as Kumari Tulya Naach that weak-hearted are recommended to avoid watching. Then there, they rest up for the day.
Next day, at the east gate, the locals and guthiyars do puja and there also the dance is performed. On this day, a specific event is organised. “Throughout the year, the pigs are not allowed to enter or be touched inside the temple. However, on this day, a pig is brought in by the guthiyars as a part of sungur baha: puja, a sacrificial ceremony, where the Devganas chase and catch the pig for the sacrificial ceremony. This pulls in a lot of crowd and fervour among them,” explains the priest.
“The Devganas also drink raw blood of the pigs while the spectators are given dahi chiura, a mixture of beaten rice with curd. Meanwhile, the guthiyars also offer a separate bhwoe (feast) for the Bhairav,” informs Rajopadhyaya.
Here, another attraction of the ceremony, Nyaa: lakegu (to catch the fish) is conducted. “The guthiyars bring fish that is tied inside a bamboo-strip box. They throw the box while the people try to catch the fish. They do the same for three times,” explains Rajopadhyaya.
In the past, the Devganas used to stay at Changu for two nights and three days. But, nowadays, they only stay one night and two days. The nitty-gritty of the traditions and rituals, however, have not changed.
Concerns about future
However, many people who have been familiar with the tradition express concerns over the future of the tradition.
One such concern is of Jagat Lal Shrestha, a 71-year-old local of Changu.
“A lot of people have moved out. The core population is of Newa: community, but it has been shrinking. Navadurga Naach is a tradition that has been continuing since its start. But now, people are taking upon fewer responsibilities of the tradition.”
Shrestha complains the Guthi Sansthan has also stopped supporting this tradition. Whatever is left is being carried on by the little help of local government officials and community people, which is not enough.
Shrestha fears there could be some day when the dancers fail to reach Changu.
He adds, “A similar Navadurga Naach (with men from Dangol or Jyaapu clan behind the masks) used to be brought to Changu from Kathmandu every 12 years. However, now, it has been discontinued for many years. And many do not even know about it.”
लामो समयदेखि अन्योलमा रहेको रातो मत्स्येन्द्रनाथ (बुंगद्यः) को
रथयात्राको अन्ततः बिहीबार अपराह्न निर्णय भएको छ। गुठी संस्थान, जिल्ला प्रशासन कार्यालय, प्रहरी र १९ वटा जातीय समाजको बैठकले भदौ १९ गते शुक्रबार
क्षमापूजा गर्ने, भदौ २१ गते शनिबार सोह्रखुट्टे
पाटीसम्म रथ तानेर छ्वय्लाबु गर्ने र भदौ २२ गते आइतबार भुज्या मनाउने निर्णय
गरेको छ। यससँगै आइतबार करुणामयको बुंगमती प्रस्थानका लागि साइत हेर्ने पनि निर्णय
भएको छ।
बिहीबार निषेधाज्ञाबीच जबरजस्ती रथ तान्न पुगेका स्थानीय र
प्रशासनको आदेशअनुसार भीड नियन्त्रण गर्न पुगेका प्रहरीबीचको झडपपछि बसेको आकस्मिक
बैठकले यस्तो निर्णय गरेको हो। झडपपछि जात्राबारे गरिएको यस्तो निर्णयले
संस्कृतिलाई निरन्तरता भने दिएको छ र यससँगै सबै पक्षले केही न केही पाठ अवश्य
सिकेका छन्।
सांस्कृतिक नेतृत्व महत्त्वपूर्ण र त्यत्तिकै चुनौतीपूर्ण
जात्रा संस्कृतिका मामिलामा नेतृत्व चुक्दा के कति असर पर्छ भन्ने
उदाहरण हो, पुल्चोक घटना। समयमै सबै पक्षसँग
सहमति कायम गरेर संस्कृतिलाई निरन्तरता दिन नसक्दा जनता आफैंले स्वतःस्फूर्त
जिम्मेवारी लिन खोज्दाको परिणाम हो उक्त घटना। त्यसरी जिम्मेवारी लिन खोज्दा
रीतिसम्मत नभएको एउटा पक्ष पनि छँदै छ, जसको उल्लेख यस लेखमा पछि गरिने छ।
यो घटनाले सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पाठ नेतृत्व वर्गलाई सिकाएको छ।
सांस्कृतिक नेतृत्व कति संवेदनशील र त्यत्तिकै चुनौतीपूर्ण हुन्छ भन्ने भान गुठी
संस्थान र प्रशासनलाई भएकै हुनुपर्छ। वैशाख शुक्ल प्रतिपदा (बछलाथ्व १) मा
बुंगद्यःको रथारोहण गरी चतुर्थीमा जात्रा सुरु गरिनुपर्नेमा भदौ लाग्दासम्म पनि
निर्णय गर्न नसक्नु ठूलै कमजोरी हो। त्यसमाथि अझ पटकपटक बैठक स्थगित गर्ने, जात्रा गर्ने वा नगर्ने भन्ने पक्षबीचबैठक गराइ सहमतिमा ल्याउन नसक्नु, निर्णय गर्न ढिलासुस्ती गर्नु आदि कार्यले बुंगद्यः लाई मान्ने
पाटनवासीको आस्थासँग खेलवाड गरेको छ।
कुनै पनि संस्कृतिको आधार भनेको
जनहित नै हुन्छ। जात्रापर्वले मानव मूल्यमान्यतालाई झन् सुदृढ पार्छ र
लोककल्याणतर्फ प्रेरित गराउँछ।
जात्रापर्वको जिम्मेवारी पाएको गुठी संस्थान अद्यापि
कर्मचारीतन्त्र र ठेकेदारीका समस्याले ग्रस्त छ। गुठी संस्थानले कार्यालय समयमा
मात्र काम गर्ने, सुस्त काम गर्ने, सामान समयमा उपलब्ध नगराउने, गुणस्तरहीन सामग्री ल्याउने, पर्वपूजामा बाधा पुर्याउनेलगायत रवैया धेरै ठाउँमा देखाएको छ र
यसका उदाहरण काठमाडौं उपत्यकाभित्र प्रशस्तै छन्। गुठीप्रतिको अविश्वासकै
पृष्ठभूमिमा रातो मत्स्येन्द्रनाथको रथजात्राबारे निर्णय नहुनुले झन् आगोमा घ्यु
थप्ने काम गरेको हो।
संस्कृति कुनै पनि व्यक्ति र समाजसँग अभिन्न रूपले जोडिएको हुन्छ।
सामाजिक जीवनसँग प्रत्यक्ष जोडिने हुनाले यसप्रति राज्य जिम्मेवार हुनुपर्छ। तर
सांस्कृतिक चासो, जगेर्ना र निरन्तरताको जिम्मेवारीमा
राज्य पटकपटक असफल भएको छ-चाहे पशुपतिको मूलभट्ट काण्ड होस्, बाबुराम भट्टराईका पालामा इन्द्रजात्राको वा सम्पदा संरक्षणमा भएको
अनियमितता र ढिलासुस्ती। यसमा राज्यले समयमै ध्यान दिन नसके परिणाम के हुन सक्छ
भन्ने झल्को पुल्चोक घटनाले देखाएको छ।
प्रत्यक्ष सरोकारवाला भनेको अभ्यासकर्ता नै हो
संस्कृति सबैको साझा हो, जात्रामात्रा पनि सबैको साझा नै हो। तर, त्यसो भन्दैमा जोसुकैले जे पनि गर्न पाइँदैन। साझा भएकाले जति
यससम्बन्धी अधिकार सबैको हो, त्यति नै कर्तव्य
पनि सबैको हो। जात्राको सरोकारवाला हामी सबै हौं— सरकार, प्रशासन, प्रहरी, स्थानीय, विज्ञ, समाज आदि। तर, जात्रा संस्कृतिमा प्रत्यक्ष सरोकारवालाका रूपमा संस्कृति
अभ्यासकर्ता नै सर्वोपरि हुन्छ।
वैशाख शुक्ल प्रतिपदामा रातो
मत्स्येन्द्रनाथको रथारोहण गरी चतुर्थीमा जात्रा सुरु गरिनुपर्नेमा भदौ लाग्दासम्म
पनि निर्णय गर्न नसक्नु ठूलै कमजोरी हो। त्यसमाथि अझ पटकपटक बैठक स्थगित गर्ने, जात्रा गर्ने वा नगर्ने भन्ने पक्षबीच बैठक गराइ सहमतिमा ल्याउन
नसक्नु, निर्णय गर्न
ढिलासुस्ती गर्नु आदि कार्य पाटनवासीको आस्थासँग खेलवाड हो।
सरोकारवाला भन्दैमा आफ्नै टोलसहरको जात्रामै समेत हस्तक्षेप कदापि
राम्रो मानिन्न। रातो मत्स्येन्द्रनाथ जात्रा सुरु गर्न केही विधिविधान छन्, त्यत्तिकै रमाइलोका लागि तानिने होइन। काठ, बेत, डोरी, रथमा विराजमान देवतालगायतका सुरक्षा गर्ने संस्कृतिकर्मी, रथजात्राअघि गरिने पूजा, यात्रामा उपस्थित हुनुपर्ने प्रत्यक्ष देवी कुमारी, मल्ल राजाका प्रतीकका रूपमा खड्ग, सारथीका रूपमा बस्ने स्यःस्यः
बाजे (ललितपुरको महाद्यःननी कूलका राजोपाध्याय व्राह्मण), ज्यापू समुदायका संस्कृतिकर्मी आदिको उपस्थितिलगायत कार्य
विधिविधानमा पर्दछ। सांस्कृतिक दायित्व बहन गर्ने संस्कृतिकर्मी बिनासंस्कृति
निरन्तरता सम्भव हुँदैन भन्ने अर्को महत्त्वपूर्ण पाठ सो घटनाले सिकाउँछ।
मानवीयताको संस्कृति
कुनै पनि संस्कृतिको आधार भनेको जनहित नै हुन्छ। जात्रापर्वले मानव
मूल्यमान्यतालाई झन् सुदृढ पार्छ र लोककल्याणतर्फ प्रेरित गराउँछ। कसैलाई
हानिनोक्सानी गर्ने भन्ने संस्कृतिको उद्देश्य पक्कै हुँदैन। कहिलेकाहीँ अधिकारका
कुरासँग बाझिने एउटा पक्ष छ, तर हानी गर्ने
संस्कृति समाजले आफैं परिवर्तन पनि गर्दै लग्छ भन्ने सिद्धान्त छ।
सांस्कृतिक चासो, जगेर्ना र निरन्तरताको जिम्मेवारीमा राज्य पटकपटक असफल भएको छ-पशुपतिको मूलभट्ट काण्ड होस्, बाबुराम भट्टराईका पालामा इन्द्रजात्राको वा सम्पदा संरक्षणमा भएको
अनियमितता र ढिलासुस्ती।
संस्कृतिले मानवीयता सिकाउँछ तर भीडको मानसिकता पृथक हुन सक्छ।
नेतृत्वहीन, अनियन्त्रित भीडलाई तोडफोड र
हिंस्रक बनाउन केही उक्साउने तत्व हुन्छन्। यस्तै विविध कारण भीडले मानवीयता
गुमाउने गरेका उदाहरण यसअघि पनि विभिन्न पक्षबाट देखिन्छ नै। स्वअनुशासन, चेतना र सम्मान भावले नै यस्तो परिस्थितिमा मानवीय हुन सिकाउँछ।
पत्रकारलाई पनि पेसागत पाठ
यस घटनासम्बद्ध सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएका केही दृश्यमध्ये
सञ्चारकर्मीकै एउटा उदाहरण हेरौं— भीडको लहैलहैमा
पेसागत धर्म छोडेर ढुङ्गा हान्ने छुट कसैलाई छैन। पत्रकारको भूमिकामा बसेपछि पहिलो
कर्तव्य हो, सत्य सूचना दिने। अनि फिल्डमा खट्ने
कुनै पनि पत्रकारले परिस्थितिलाई झन् प्रभावित पार्नु कुनै हालतमा पेसाप्रतिको
निष्ठा होइन। चोट लागे पनि त्यस्तो स्थितिमा पनि सूचना संकलन गर्न खटिएका
व्यावसायिक र जिम्मेवार पत्रकार, फोटोपत्रकार र
भिडियो पत्रकारको कार्यको मानहानी गर्ने अधिकार कसैलाई छैन ।
अनलाइन होस्, युट्युबर वा
सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ता नै, सूचनाको यस युगमा
यसप्रति इमानदारिता महत्त्वपूर्ण हुन्छ। झन् सूचनाकै क्षेत्रमा काम गर्ने
पत्रकारका लागि इमानदारिता अपरिहार्य हो। सामाजिक सञ्जालमा जोसुकैले स्वतन्त्र
अभिव्यक्ति दिन पाइन्छ, तर जे पनि लेख्न पाइन्छ भन्दैमा
सूचनालाई बङ्ग्याउन पाइँदैन। अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अधिकारसँगै कसैलाई हानी
नगर्ने, गलत सूचना नदिनेजस्ता दायित्व पनि
सँगै आउँछ।
संस्कृति सबैको
साझा हो, जात्रामात्रा पनि
सबैको साझा हो। त्यसो भन्दैमा जोसुकैले जे पनि गर्न पाइँदैन। साझा भएकाले जति
अधिकार सबैको हो, त्यति नै कर्तव्य
पनि सबैको हो।
अन्त्यमा,
बिहीबारको पुल्चोक घटनामा जे भयो, भयो। अब त्यसबाट अघि बढौं। चित्त नबुझेका कुरा ढुङ्गा हान्ने, ढुङ्गा खाने, गुठी, प्रशासन, प्रहरी सबै पक्षका छन्। यो घटनालाई
राजनीति नगरी संस्कृतिप्रति समर्पणका कारण उब्जेको कठिन परिस्थितिका रूपमा हेरी
पाठ सिकौं, आगामी दिनमा अझ सफल नेतृत्व र
जिम्मेवारी बहन गर्न प्रतिबद्ध होऔं। हामी सबै मिलेर संस्कृति निरन्तरता दिने हो, फुटेर होइन।
