Rajopadhyaya in news: 12 rice heaps shielding Patan from lightning

 12 rice heaps shielding Patan from lightning

Aashish Mishra

 Wed, 18 October 2023

Share

Lalitpur, Oct. 18: September 30, Saturday. 

While Kathmandu was immersed in the merry of Indra Jatra, neighbouring city Patan was busy preparing for a unique festival of its own – the Punchali Bhuja.

The Bhuja is an annual ceremony for the worship of Goddess Purnachandi, held in front of her temple, 260 metres southwest of Gabahal. It is performed on the evening of the first day of the dark fortnight of the Nepali month of Ashwin (Ashwin Krishna Paksha Pratipada) and eponymously features a dozen heaps of Bhuja: boiled rice on circular plates.

Each heap is made of one Muri (160 pounds) of rice and contains 84 different kinds of food items (Chaurasi Byanjan). They are moulded in the shape of hills and are placed in front of the Purnachandi Temple on the aforementioned day.

History

The origins of this festival are not clear. However, Bishnu Chandan Rajopadhyaya, a resident of the Purnachandi area and a priest at the Taleju Temple in the Patan Durbar Square, believed that it began during the Malla rule.

“Stories we heard growing up spoke of various calamities and tragedies that befell Patan during the reign of a Malla king. He tried many things to change the kingdom’s fortunes but to no avail. So ultimately, on the advice of his Gurus, he began the Bhuja festival and the disasters stopped,” Rajopadhyaya shared.

This could be the case as, according to culture scholar and researcher Dr. Nutandhar Sharma, the temple for Purnachandi was built in 1635 AD during the time of king Siddhi Narasingh Malla. “After some time though, a fire burnt that structure down and the temple was reconstructed in the form we see today,” Sharma, who is also a member of the faculty at the Aksheswar Traditional Buddhist Art College, informed.

Purnachandi is an aniconic shrine (Peeth) revered as Goddess Siddhilaxmi. She is also worshipped as the amalgamation of the energies ‘Shaktis’ of five deities-- Kali, Bhairavi, Bhagwati, Kumari and Laxmi. She is also in the pantheon of the 10 Hindu Tantric goddesses collectively known as the Das Mahavidya under the name Kamala – she originated from a lotus (Kamal) flower and is the Tantric characterisation of Laxmi.

Meanwhile, the moniker Purnachandi, arguably the goddess’s most famous appellation, signifies her consecration by the mystic Purnananda Swami.

As Rajopadhyaya shared, the Nekhu (Nakkhu) River once flowed through the place where the Purnachandi Temple currently stands. One  day, Goddess Dakshinkali from Pharping came to visit. But, when she arrived, Purnananda recognised her and bound her in place through magic. Since then, the goddess has lived in Lalitpur with the name Purnachandi (Chandi established by Purna or Purnananda).

According to another version of the tale, Goddess Siddhilaxmi appeared to Purnananda in a dream and asked him to come find her on the bank of the Nekhu River. He did as told and followed the river’s course to the present-day Purnachandi. There, he saw water bubbling out from the ground and understood that that was where the goddess was. So, he worshipped there and proclaimed it as the spot where Siddhilaxmi resided. Later, King Siddhi Narasingh built a temple there.

Folktales may take imaginative liberties, but they have some basis in reality. Here too, the presence of a stone cremation platform called Bhakari or Tungal and a Yogeshwor Shiva Linga suggests that today’s Purnachandi was once a Ghat near a flowing body of water. Perhaps, the pond that still exists behind the temple is a remnant of that.

Steal of ‘62

Dr. Sharma mentioned that Purnachandi was a divinity of great importance in Patan. “Almost half of Patan’s native population worships the goddess as their guardian numen,” he said, adding, “She is also the tutelary deity for the Rato Machhindranath.” Because of its status, the Purnachandi Temple was endowed with much land and had several communal trusts (Guthis) associated with it. This allowed it to fund its yearly rituals without worry.

But then came the event infamous in Nepal’s cultural history as the ‘Steal of ‘62’ (Basatthi Saalko Haran). In 1862 BS (1805 AD), the then former King and sitting Head Executive Mukhtiyar Rana Bahadur Shah, who is believed to have gone mad after the death of his favourite wife Kantiwati, ordered the seizure of all lands provided to temples and religious orders.

“The government employee sent to confiscate Purnachandi’s land was a local Amatya who himself worshipped her as his tutelary goddess,” Sharma informed. “As it was a direct order from the very top, he took the land but he was not happy."

He continued, “So, the Amatya pleaded with the king and prevented its seizure by the state.”

“After this, he went to the priests of Purnachandi, who belong to the Rajopadhyaya Brahmin caste group, and offered them the land back. But, since he was the one who saved it, the priests asked the Amatya to keep the land under his management.”

Since then, as the holders of the land, the Amatyas have been an integral part of the Purnachandi Temple and the Punchali Bhuja rituals.

The Amatya who saved Purnachandi’s land was Raghubir Amatya, who was a Subba, equivalent to a present-day non-gazetted officer in Nepal’s bureaucracy, at the time. As per his fifth-generation descendant Raj Amatya, Raghubir was able to successfully petition the palace and obtain a royal decree in 1903 BS (1846 AD) to get Purnachandi’s land back. 

“Between 1862 and 1903, the priests could only perform the Punchali Bhuja ceremonies symbolically as the temple had no money. The festival returned to its original form only after the return of the land.”

And for the past 120 years, the Amatya family have acted as patrons for the Punchali Bhuja. Additionally, Raj informed that his family also performed worship ceremonies every year on the establishment day of the Purnachandi Temple and other special occasions. 

Raj informed that the land they held for the temple was in Khokana. He remembers receiving harvest from it till the 1980s.

Significance

As Rajopadhyaya put it, the Punchali Bhuja is marked every year under the patronage of the Amatya family, who manage the necessary items,  and the officiation of the Rajopadhyaya priests, who carry out the religious rites. Special tantric pujas are performed inside the temple and on its premises, which last almost the whole Pratipada night, and involve animal sacrifice and a special oblation called Kushakandika. The oblation is believed to both satisfy and strengthen the gods. 

The most visible parts of the ceremony are the 12 white Bhujas placed just in front of the temple’s entrance. The Purnachandi Jatra, where the goddess is taken around various locations in Patan, also begins on Pratipada day.

But why is the Punchali Bhuja performed? “It shields Patan from lightning,” Rajopadhyaya, Sharma and Raj shared. “The Bhuja is one of a few specific ‘Mala’ (lightning) worships performed in Patan to prevent thunderbolt strikes,” Rajopadhyaya said. 

“There does seem to be something to this belief as we do not see many lightning strikes within the borders of the old Patan city,” Dr. Sharma remarked. 

 

छापामा राजोपाध्याय: दशैँ: भक्तपुरको तलेजु मन्दिरमा के के गरिन्छ?

दशैँ: भक्तपुरको तलेजु मन्दिरमा के के गरिन्छ?

मतिना त्वानावासु
भक्तपुर ३ अक्टोबर २०२२ दशैँ सुरु भएपछि भक्तपुरको तलेजुमा व्यस्तता बढ्न थाल्छ। पूजापाठसँगै त्यहाँ संलग्न व्यक्तिहरूको सक्रियता पनि बढ्छ। शक्ति पीठको दर्शनपछि भक्तजनहरू तलेजुको अनिवार्य दर्शन गर्नुपर्छ भन्ने मान्यतासहित तलेजुको मन्दिरमा पुग्छन्। यसरी सर्वसाधारणको भिड पनि बढ्छ। सिमरौनगढबाट करिब ८ सय वर्ष पहिले हरिसिंदेव नामका राजाले तलेजुलाई भक्तपुर पुर्‍याएको ऐतिहासिक मान्यता छ। नेपाल मण्डलमा प्रवेश गर्नु पूर्व तलेजुको नाम तुलना भवानी रहेको कथन छ। मल्लकालमा राजाहरूले इष्टदेवीको रूपमा पुज्ने गरेको तलेजुमा अहिले पनि बर्सैभरि विभिन्न खालका पूजाहरू हुने गर्दछन्। दशैँमा विशेष पूजाआजा हुन्छ। ती पूजाहरूमा भक्तपुरका हरेक जात र समुदायका मानिसहरूलाई संलग्न हुन पाउने गरी मिलाइएको व्यवस्थाको निरन्तरता अहिले पनि कायमै रहेको संस्कृतिविद् ओम धौभडेल बताउँछन्।

तलेजुमा घटस्थापना

दशैँको पहिलो दिन घटस्थापनाको लागि तलेजुको दशैँ घरमा वाकुली भन्ने स्थानबाट उग्रचण्डा र उग्रचण्डीको सवारी अनिवार्य मानिन्छ। भण्डारखाल पोखरीमा तिनलाई स्नान गराइ अभिषेक गरिन्छ।

भक्तपुर कुमारी
नवमीको दिन तलेजुमा गणकुमारीहरूको पूजा गरिन्छ। सो दिन भक्तपुरकी एकान्तकुमारीको पनि पूजा गरिन्छ सप्त कलश, शिवशक्ति कलश, कुम्भ र श्रीयन्त्रको स्थापनापछि जमरा राखिने तलेजुका चार पुजारी नाइकेमध्येका एक सिद्धिवीर कर्माचार्यले बताए। त्यसपछि राजोपाध्याय र कर्माचार्य पुजारी नाइके मिलेर चण्डी पाठ गर्ने उनले बताए। दशैँ नसकिएसम्म हरेक दिन बिहान चण्डी पाठ र साँझमा आरती हुने जानकारी उनले दिए।
तान्त्रिक र वैदिक पूजापाठ
तलेजुमा वैदिक र तान्त्रिक पूजापाठ हुने गर्दछ। राजोपाध्याय पुजारीले वैदिक पूजापाठ गर्दछन् भने कर्माचार्यले तान्त्रिक। एक वर्षमा कतिवटा नवरात्रि, के चैतको दशैँ असोजमा सारिएको हो परदेशिएको दशकौँ पछि म्यानमारका नेपालीले दशैँ मान्ने चलन कसरी कायम राखेका छन् नित्य पूजादेखि वर्षभरिको पर्व पूजा‚ रात्रि पूजा‚ विभिन्न अवसरमा स्थापना गरिएका था पूजाका लागि आवश्यक चाँजोपाँजो मिलाउने जिम्मेवारी जोशी पुजारीको हुने पुजारी नाइकेमध्येका एक प्रगेशराज राजोपाध्यायले बताए। वर्षैभरि पूजापाठ भइरहने भए पनि निश्चित व्यक्ति मात्रले तिनको दर्शन पाउने बताउँदै सर्वसाधारणले तुलजा भवानी वा तलेजुको दर्शन पाउन दशैँनै कुर्नुपर्छ उनी भन्छन्। रहस्यमय
तलेजुमा हुने पूजा कस्तो हुन्छ वा कति लामो समयसम्म चल्छ भन्ने जानकारी गर्नेलाई बाहेक अरूलाई छैन। पूजा गर्नेले पनि बताउन मिल्दैन भन्छन् राजोपाध्याय पुजारी प्रगेशराज। आफ्नो बुवा उत्तमाङ्गराज राजोपाध्याय संलग्न हुँदा पूजाबारे कहिल्यै कुनै जानकारी नदिएको भन्दै उनले जति गोप्य भयो त्यति तलेजुको महिमा बढ्ने बताए। "म आफू स्वयम् संलग्न नभएसम्म त्यहाँ हुने पूजापाठबारे मलाई केही थाहा थिएन। कतिपय थाहा पाइसकेको कुरा मैले भन्न पनि मिल्दैन।"

राजोपाध्याय पुजारी प्रगेशराज तस्बिरको क्याप्शन,राजोपाध्याय पुजारी प्रगेशराज उनको कुरामा सही थाप्दै कर्माचार्य पुजारी सिद्धिवीर कर्माचार्यले भने, "तलेजु भवानीको दर्शन सर्वसाधारणले दशैँमा मात्र पाउँछन्। पूजापाठ पनि बेलुकीपख वा रातमा हुने हुँदा धेरैले देख्न सकेका हुँदैनन्। त्यसैले तलेजुको स्वरूप र पूजाबारे कौतुहलता कायमै छ।" सर्वसाधारण मात्र होइन‚ तलेजुको पूजामा संलग्न भनिएका कतिपय व्यक्तिलाई पनि त्यहाँ भित्रको पूजाआजाबारे खासै जानकारी नहुने हुँदा तलेजु र उनको पूजा रहस्य नै रहेको संस्कृतिविद् धौभडेल बताउँछन्। तलेजु दर्शन सप्तमी अर्थात् फूलपातीको दिन तलेजु भवानीलाई तलेजुको मूल चोकको दक्षिण मूल देव घरबाट बाजागाजासहित दशैँघरमा विराजमान गराइन्छ। 'पुरानो लुगा (घाजी नङ) लगाएका पुजारीहरू (राजोपाध्याय, कर्माचार्य र जोशी) ले तलेजु भवानीलाई बोकेर कुमारी चोकस्थित दघरमा स्थानान्तरण गर्नु नै 'द्यो क्वँ विज्याइगु' वा तुलजा यात्रा हो', जोशी पुजारी नरेन्द्र जोशीले भने। उनले थपे, "पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको साइतअनुसार नै तुलजा यात्रा हुन्छ।"

तलेजुका चार पुजारी नाइकेमध्येका एक सिद्धिवीर कर्माचार्य तस्बिरको क्याप्शन,तलेजुका चार पुजारी नाइकेमध्येका एक सिद्धिवीर कर्माचार्य यसरी दशैँघरमा स्थानान्तरण गरिएकी तलेजु देवीलाई दशमीको दिन टीकाको शुभ साइतमा टीका तथा जमरा ग्रहण गराएर पुनः मूल चोकको दक्षिणस्थित मूल देव घरमा विराजमान गराइने उनले बताए। फूलपातीदेखि दशमीका दिनसम्म सर्वसाधारणले समेत दर्शन गर्न पाउने गरी तलेजुलाई भक्तपुर दरबारको दशैँ घरमा राखिन्छ।
तलेजुमा बलि
अष्टमीको दिन पनि बलिसहितको विशेष पूजा हुन्छ। अष्टमीको रातलाई कालरात्रि भनिन्छ। कालरात्रिको पूजा झन् विशिष्ट हुने त्यहाँ संलग्न हुने व्यक्तिहरू बताउँछन्। किन यसपालि नेपालमा निर्मित दुर्गा मूर्तिको माग ह्वात्तै घट्यो डोल्पा त्रिपुराकोटवासीको दशैँ टीकाको आफ्नै साइत, परम्परा तोडे गाउँमा अनिष्ट हुने विश्वास सो रात निकुथुँ अर्थात् ३२ गुणले युक्त निक्खर कालो राँगोसहित २५ राँगा र ५१ वटा भन्दा बढी बोकाको बलि चढाइने जानकारहरू बताउँछन्।

निक्खर कालो राँगोलाई बलि दिने अभ्यास छ सो रातको वर्णन शब्दमा गर्न नसकिने उनीहरू बताउँछन्।

कुमारी पूजा
नवमीको दिन तलेजुमा गणकुमारीहरूको पूजा गरिन्छ। भैरव र गणेश र नौ गणकुमारीसहित ११ कुमारीहरूको एकै पटक पूजा हुन्छ। भक्तपुरको गणकुमारीमा भैरव र गणेशको सहभागिता हुनेबारे धेरैलाई जानकारी छैन भन्छन् संस्कृतिविद् ओम धौभडेल। गणकुमारीको विधि विधानअनुसार तलेजुभित्र पूजापछि भक्तपुर नपा ५ चासुखेलस्थित द्योछेंबाट बाजागाजासहित एकान्तकुमारीलाई बोकेर तलेजु ल्याएपछि त्यहाँ उनको पूजा हुन्छ। राँगो दौडाउने जात्रा सोही दिन परम्परागत ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक खःमेय् (राँगो) जात्रा गरिन्छ। नवदुर्गा घरमा राखिएको खःमेय्लाई तान्त्रिक विधिअनुरूप पूजाआजा गरी नवदुर्गा द्योछेंबाट दौडाएर व्रम्हायणी पीठसम्म पुर्‍याइन्छ र नवदुर्गालाई बलि चढाइन्छ। दशैँको जमरा र इरानी नयाँ वर्षको जमराबीच यस्ता छन् समानता के दशैँको टीका साइतमै लगाउनु पर्छ? महिषासुरको प्रतीक मानिएको खःमेय् व्वाकेगु जात्रा (राँगो दौडाउने) दशैँ वा मोहनी नखःको एक महत्त्वपूर्ण जात्राका रूपमा लिने गरिन्छ।

भक्तपुर तलेजु
दशैँको अन्तिम दिन 'खड्ग जात्रा' दशमीको दिन टीकाको शुभ साइतमा टीका तथा जमरा ग्रहण गराएर पुनः मूल चोकको दक्षिणस्थित मूल देव घरमा तलेजु भवानीलाई विराजमान गराइने परम्परा रही आएको पुजारीहरू बताउँछन्। महानवमीको साँझ नवदुर्गा देव गृहबाट जात्रा गरेर ल्याएको खःमेय्को बलीपछि सिद्धी प्राप्ति गरेका नवदुर्गा गणले टिकाको दिन बेलुका तलेजु मन्दिरको स्वर्ण द्वारमा तलेजु भवानीसँग अङ्कमाल गरी देवत्व प्राप्त गर्ने धार्मिक तथा ऐतिहासिक परम्परा रही आएको पुजारी नाइके सिद्धिवीर कर्माचार्यले बताए। तलेजुबाट सिद्धि प्राप्त गरेपछि नवदुर्गा गण तलेजु सँगसँगै पायो न्ह्याकेगु अर्थात् खड्ग जात्रामा सरिक हुने उनले बताए। के दशैँको टीका साइतमै लगाउनु पर्छ? दशैँको बेला किन हुन्छ घातक सवारी दुर्घटना, सुरक्षित यात्रा कसरी गर्न सकिन्छ तलेजु भवानीको प्रतीकको रूपमा खड्गसँगै तलेजुको वाहन सेतो घोडालाई नगर परिक्रमा गराइने उक्त जात्रामा हजारौँ भक्तजनहरूको सहभागिता रहने गर्दछ। चन्द्र मासको गतिअनुसार हुने उक्त पायो जात्राको क्रममा भक्तपुरको टौमढीस्थित स्वपुंग भैरवनाथ परिसरमा पुगी नवदुर्गा देवगणले उक्त पायोको दर्शन गरेर फर्केपछि पायोःद्यो वा खड्ग तलेजु मन्दिरमा ल्याउने चलन छ। कर्माचार्य पुजारी भन्छन् 'खड्ग जात्रा असत्यमाथि सत्यको जयको उत्सव हो। यो जात्राको समापनले तलेजुमा दशैँ सकिएको सङ्केत गर्छ।' स्रोत: https://www.bbc.com/nepali/news-63106581?utm_source=chatgpt.com

छापामा राजोपाध्याय: ३८३ वर्ष पुरानो कार्तिक नाच आजदेखि

 

३८३ वर्ष पुरानो कार्तिक नाच आजदेखि

 २१ कार्तिक, ०५:१९

2Shares

ललितपुर- तीन सय त्रियासी वर्षदेखि चलेको कार्तिक नाच आजदेखि सुरु हुनेभएको छ । पाटन दरबार क्षेत्रको कार्तिक डबलीमा आजदेखि कार्तिक नाच सञ्चालन हुन लागेको कार्तिक नाच संरक्षण समितिका अध्यक्ष तथा कलाकार किरण चित्रकारले जानकारी दिनुभयो ।

यो नाच भगवान विष्णुका १७ कथासँग जोडिएको मान्यता छ । “यही कातिक ३० गतेसम्म सञ्चालन हुने नाचमा हरेक दिन फरक–फरक कथामा आधारित रहेर लिला अनुसारका नाच देखाइन्छ ।

यो नाच मल्लकालीन राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले सुरु गरेदेखि हरेक कात्तिक महिनामा चल्दै आएको छ । सिद्धिनरसिंह मल्लले देश र जनताको कल्याणार्थ ‘कार्तिक नाच’ चलाएको जनविश्वास छ”, अध्यक्ष चित्रकारले बताउनुभयो ।

नेपाल संवत् ७६१ अर्थात् विसं १६९७ मा ‘कात्तिक नाच’को प्रारम्भ भएको इतिहासमा उल्लेख छ । यसको प्रमुख विशेषता हरेक दिन फरक–फरक कथामा आधारित रहेर नाच देखाउनु हो ।

मल्लकालीन राजा सिद्धिनरसिंहले ललितपुरका जनतालाई भय र त्रासमुक्त गर्न यो नाच देखाउन थालेको मान्यता छ । यस नाचका सर्जक, स्रष्टा एवं प्रवर्तक सिद्धिनर सिंहका शिक्षागुरु पण्डित हरिवंश उपाध्याय र दीक्षागुरु विश्वनाथ उपाध्याय भएको उल्लेख छ ।

यो नाच सुरुमा पाँच दिन प्रदर्शन भएको थियो । सिद्धिनरसिंहका छोरा श्रीनिवास मल्लले ‘बाथःप्याखँ’ अर्थात् ‘लोक नाटक’, ‘सुदामा प्याखँ’ र ‘सुरदास प्याखँ’ थपेर यसलाई १५ दिन पुर्‍याए भनिन्छ । अहिले यसको विशेषता बुझेको कलाकार र नाच सञ्चालनका लागि आर्थिक अभावमा १० दिनमा मात्रै सीमित गरिएको चित्रकारको भनाइ छ ।

यो नाच नेपालको अमूर्त सम्पदा र परम्परागत संस्कृति भएकाले हालसम्म नरोकिएको अध्यक्ष चित्रकारले बताउनुभयो । “कार्तिक नाच धार्मिक र तान्त्रिक महत्वसँग पनि जोडिएको छ । यसलाई नेवार समुदायमा समावेशी नाचका रूपमा पनि लिइन्छ । जुन जातीय सद्भाव कायम राख्ने माध्यम बनेको छ”, उहाँले भन्नुभयो ।

मल्लकालीन समयमा कात्तिक नाचमा मैथिली भाषामा संवाद गरिन्थ्यो । मैथिली भाषा नेवार समुदायमा नबुझिने भएकाले पछिल्लो समय नेपाल भाषामा उल्था गर्न थालिएको हो ।

यो नाच संसारकै सबैभन्दा लामो नाट्य महोत्सवका रूपमा चिनिएको नाच प्रचारप्रसार समितिका संयोजक कलाकार सञ्जय शर्मा राजोपाध्यायको भनाइ छ ।

“सत्ताइस दिनसम्म कात्तिक नाच सञ्चालन हुने भएकाले संसारको सबैभन्दा लामो नाट्य महोत्सव भएको इतिहासमा पनि उल्लेख छ, तर हाल यस नाचलाई दस दिनमा खुम्च्याइएको छ । विसं २००७ को जनक्रान्तिपछि यो नाटकलाई केही दिनमा खुम्च्याइयो । विसं २००८ देखि २०३७ सालसम्म दुई दिन मात्रै देखाइयो । यी दुई दिनमा वराह र नरसिंह अवतार देखाइन्थ्यो”, राजोपाध्यायले भन्नुभयो ।

कात्तिक नाच प्रबन्ध समिति गठन भएपछि विसं २०३८ देखि २०६९ सम्म प्रत्येक वर्ष आठ दिन नाच प्रदर्शन भएको राजोपाध्याय बताउनुहुन्छ । “विसं २०७० मा दुई दिन वस्त्रहरण र बौद्ध लीला थपेर १० दिन र विसं २०७१ देखि २०७६ सम्म १२ दिन सञ्चालन भएको थियो ।

विसं २०७७ सालमा कोभिड महामारीका कारण दुई दिन मात्रै नाच देखाइएको थियो । यस वर्ष दस दिन देखाइदैछ, २००६ सालयता २७ दिन नै नाच हुन सकेको छैन । सबै २७ दिन गर्न एक वर्ष समय खर्चिनुपर्छ । नाचका लागि अभ्यासमा धेरै समय लाग्छ”, उहाँले भन्नुभयो ।

लामो समय नाच देखाउन आर्थिक अभाव हुने कलाकार राजोपाध्यायको भनाइ छ । “एउटा नाच देखाउन कम्तीमा २० जना कलाकार चाहिन्छ । हामीले कात्तिक नाचलाई जगेर्ना मात्रै गर्न खोजेका हौँ । यसलाई एक महिनासम्म सञ्चालन गर्न सकिने अवस्था तत्काल छैन । कतैबाट आर्थिक सहयोग भए २७ दिनसम्म पनि गर्न सकिन्छ”, उहाँले भन्नुभयो ।

कलाकारहरुले व्यावसायिक रुपले यस क्षेत्रमा समय दिन नसकेका कारण कार्तिक नाच देखाउन पनि समस्या भएको उहाँको भनाइ छ । “कलाकारलाई उचित पारिश्रमिक दिन नसकिएको अवस्था छ, कलाकारहरु विदेश पलायन हुँदै जाने समस्याका साथै नयाँ पुस्तामा भाषागत समस्या बढ्दै गइरहेको छ भने अर्कोतर्फ सरकारी पक्षबाट समेत यसका लागि पर्याप्त सहयोग प्राप्त हुन सकेको छैन”, उहाँ भन्नुहुन्छ ।

नाच संरक्षण समितिले नाचलाई निरन्तरता दिन संस्थागत रुपमा रु दस करोडको अक्षयकोष स्थापना, कलाकारलाई व्यावसायिक रुपमा अगाडि बढाउने र नयाँ पुस्तालाई भाषागत रुपमा सबल बनाउन प्रशिक्षण दिने लक्ष्य लिएको छ । साथै कलाकारलाई पढ्नका लागि छात्रवृत्ति तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा बिमाको व्यवस्था गर्ने समेत रहेको समितिका अध्यक्ष किरण चित्रकारले बताउनुभयो ।

अक्षयकोष स्थापनाका लागि ललितपुर महानगरपालिकाले रु एक करोड, वडा नं १६ ले रु १० लाख गराइसकेको र वडा नं. ११ ले यसै वर्ष रु नौ लाख उपलब्ध गराउने भएको छ ।

नाच सञ्चालनका लागि महानगरको उद्योग पर्यटन तथा संरक्षण समितिले रु ३० लाख, वडा नं. १६ ले रु ५० हजार, वडा नं. १९ ले रु ७५ हजार, एनसेन फाउण्डेशनले रु दुई लाख र सम्झना ल्यावोरोटोरीले रु ५० हजार उपलब्ध गराउने कलाकार सञ्जय शर्मा राजोपाध्यायले जानकारी दिनुभयो ।

स्रोत: https://nepaltvonline.com/2024/11/127443/

PDF file: https://rajopadhyaya.free.resourcespace.com/?r=3507&k=2e7f4eb1c4

(Uploaded from Thini village, Jomsom, Mustang district, Gadaki Province, Nepal)

छापामा राजोपाध्याय : राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदामा सार्वजनिक संवाद सम्पन्न

 

राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदामा सार्वजनिक संवाद सम्पन्न

राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदामा सार्वजनिक संवाद सम्पन्न

 September 18, 2024

२०८१ असोज २

नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठान, नारायणहिटी

मौजुदा राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०६७ लाई प्रतिस्थापन गर्न संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले तयार गरेको राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदामा पृष्ठपोषण दिनको निम्ति नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानले संस्कृति सरोकारवालाहरूको सहभागितामा एक संवाद कार्यक्रमको आयोजना गर्‍यो। सो कार्यक्रममा प्राज्ञहरू, संस्कृतिविद्हरू, संस्कृति अभियानीहरू र विभिन्न निकाय र संघसंस्थाका अधिकारीहरू गरी ३९ जना व्यक्तिहरू सहभागी भएका थिए।

कार्यक्रमको प्रारम्भमा नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानका कार्यकारी अध्यक्षले स्वागत मन्तव्य राख्नुभयो भने प्रतिष्ठानका सह-अनुसन्धानकर्ता डा मनिता कुसीले संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदाको बारेमा सङ्क्षिप्त प्रस्तुति प्रस्तुत गर्नुभयो। त्यसपछि सहभागीहरूले आफ्ना विचारहरू व्यक्त गर्नुभयो र लिखित सुझाव पनि दिने प्रतिवद्धता जनाउनुभयो।

सहभागीहरूले राष्ट्रिय संस्कृति नीति २०८१ को मस्यौदाले धेरै विषयहरू समेटेकोमा खुसी व्यक्ति गर्नुहुँदै यसमा अझै पनि थप्नुपर्ने विषय र स्पष्ट पार्नुपर्ने विषयहरूको बारेमा सुझावहरू दिनुभयो। यस नीतिमा थप्नुपर्ने भनेर सुझाव दिइएका विषयहरूमा सम्पदा अपचलन, विवाद समाधानको वैकल्पिक संरचना, सम्पदामैत्री खरिद नियम, जीवित सङ्ग्रहालय, अनिवार्य अभिलेखन, राजनीतिमुक्त नियुक्ति, उमेर-समूह सचेत संस्कृति आदि रहेका थिए। नीतिमा स्पष्ट पारिनुपर्ने विषयहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय र राष्ट्रिय मापदण्डको अन्तर, पुनर्प्राप्त गरिएका सम्पदाको पुनर्स्थापन, रैथाने वास्तुकला सहितको भवन निर्माण संहिता, निजी क्षेत्रको सहभागिता, संस्कृतिमैत्री विकास, संस्कृतीमैत्री प्रशासन, डिजिटल सङ्ग्रहालय, तीर्थ पर्यटन, अक्षयकोष, अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा सूचीकरण, संस्कृतिजन्य पारिभाषिक शब्दावली, सांस्कृतिक विशुद्धता र चलायमानशीलता, सांस्कृतिक रूपान्तरण, नेपाली वर्णमालाको अक्षुण्णता, विज्ञान वा जनस्वास्थ्य र संस्कृतिको अन्तरद्वन्द्व सम्बोधन लगायतका विषयहरू थिए।

संवाद कार्यक्रमलाई नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानका सह-अनुसन्धानकर्ता डा झमकुमार विश्वकर्माले सञ्चालन गर्नुभएको थियो।

उपस्थिति

आमन्त्रित सहभागीहरू

१.    डा. पशुपति न्यौपाने (उप-प्राध्यापक, नेपाली इतिहास, संस्कृति र पुरातत्व केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालय)
२.    भिष्म बाँस्कोटा (पुरातत्व अधिकृत, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय)
३.    भवदत्त सापकोटा (उप-प्राध्यापक, ग्रामीण विकास विभाग, पाटन बहुमुखी क्याम्पस, त्रिभुवन विश्वविद्यालय)
४.    सेतेमान तामाङ (कार्यकारिणी सदस्य, आदिवासी जनजाती उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान)
५.    चन्द्रकुमार राई हतुवाली (अध्यक्ष, सांस्कृतिक संस्थान)
६.    निष्णु थिङ (अनुसन्धानकर्ता)
७.    यादव लाल कायष्थ (संस्कृति अभियानी)
८.    रोमन महर्जन (संस्कृति अभियानी)
९.    टेक बहादुर महत (प्रमुख कार्यकारी अधिकृत, होटेल एसोसिएसन नेपाल)
१०.  सुरेश कुमार यादव (पुस्तकालय प्रमुख, केशर पुस्तकालय)
११.  डा. नुतनधर शर्मा (अक्षयेश्वर कलेज)
१२.  डा. सुरेश सुरस श्रेष्ठ (सह-सचिव, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय)
१३.  शिव राज रेग्मी (उप-सचिव, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय)
१४.  सुभद्रा शर्मा गौतम (शाखा अधिकृत, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय)
१५.  प्रा. डा. हृदय रत्न बज्राचार्य (प्राविधिक सल्लाहकार, विश्वविद्यालय अनुदान आयोग)
१६.  मातृका पोख्रेल (मा. सदस्य, भाषा आयोग)
१७.  वीणा जोशी (परम्परागत कलाविद्)
१८.  प्रदिप श्रेष्ठ (शहरी अनुसन्धानकर्ता)
१९.  प्रदिप आचार्य (उप-प्राध्यापक, त्रिभुवन विश्वविद्यालय)
२०.  पदम राज जोशी (शाखा अधिकृत, युनेस्कोका निमित्त नेपाल राष्ट्रिय आयोग)
२१.  अनुप सिंह सुवाल (संस्कृति अभियानी)
२२.  प्रा. डा. ओमकारेश्वर श्रेष्ठ (प्राध्यापक, नेपाल भाषा केन्द्रीय विभाग, त्रि. वि.)
२३.  प्रा. डा. वीणा पौड्याल (प्राध्यापक, नेपाली इतिहास, संस्कृति र पुरातत्व केन्द्रीय विभाग,  त्रि. वि.)
२४.  निरण ज्वालानन्द राजोपाध्याय (पुजारी अध्यक्ष, श्री पाटन तलेजु प्रस्तावित तन्त्रालय)
२५.  सरोज श्रेष्ठ (संस्कृति अभियानी)
२६.  डा. वासुदेव कृष्ण शास्त्री (महामन्त्री, नेपाल शिक्षण परिषद्)
२७.  राम बहादुर कुँवर (प्रवक्ता, पुरातत्त्व विभाग)
२८.  रज्जु हाडा (अभिलेख अधिकृत, राष्ट्रिय अभिलेखालय)
२९.  डा. चिन्तामणिनाथ योगी (प्रमुख, शान्ति सेवा आश्रम विश्व ओमकार एकता महाअभियान)
३०.  पुष्प राज पुरुष (सदस्य, शान्ति सेवा आश्रम विश्व ओमकार एकता महाअभियान)
३१.  प्रा. डा. प्रियंवदा काफ्ले (प्राध्यापक, नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय)
३२.  नभा बस्न्यात थापा (संस्कृति एकाइ प्रमुख, युनेस्को)
३३.  राजेन्द्र दाहाल (अधिकृत, गुठी संस्थान)
३४.  सुरेशमान लाखे (निमित्त कार्यकारी निर्देशक, पाटन सङ्ग्रहालय)
३५.  सूर्य प्रसाद ढुंगेल (कार्यकारी निर्देशक, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समिति)
३६.  श्री कृष्ण अधिकारी (अध्यक्ष, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समिति)
३७.  आभास धरानन्द राजोपाध्याय (पुजारी परिवार, चाँगुनारायण)
३८.  धर्मेन्द्र दानी (पत्रकार, हाम्रो एजेन्सी न्यूज)
३९.  मीन बहादुर खड्का (पत्रकार, हाम्रो एजेन्सी न्यूज)

नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठान

१.  प्रा. डा. लेखनाथ शर्मा (कार्यकारी अध्यक्ष)
२. लक्ष्मण प्रसाद भट्टाराई (कार्यालय प्रबन्धक)
३. डा. हरि शर्मा न्यौपाने (अनुसन्धान विभाग प्रमुख)
४. डा. दीपक कुमार खड्का (सूचना तथा ज्ञान व्यवस्थापन विभाग प्रमुख)
५. डा. गिरिराज शर्मा (अनुसन्धानकर्ता)
६. डा. झम कुमार विश्वकर्मा (सह-अनुसन्धानकर्ता)
७. डा. मनिता कुसी (सह-अनुसन्धानकर्ता)
८. अशोक पाण्डे (सह-अनुसन्धानकर्ता)
९. बिमल चन्द्र शर्मा (पुस्तकालय व्यवस्थापन संयोजक)
११. रीजा मानन्धर (विश्लेषक)
१२. ज्योती लुइँटेल (अनुसन्धान इन्टर्न)
१३. सोनिया बस्याल (अनुसन्धान इन्टर्न)
१४. कञ्चन गौतम (अनुसन्धान इन्टर्न)
१५. जेनिस महर्जन (अनुसन्धान इन्टर्न)

यस कार्यक्रमको फोटोहरुका लागी कृपया यहाँ क्लिक गर्नुहोला

लिंक: https://pri.gov.np/ne/events/%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%b7%e0%a5%8d%e0%a4%9f%e0%a5%8d%e0%a4%b0%e0%a4%bf%e0%a4%af-%e0%a4%b8%e0%a4%82%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%95%e0%a5%83%e0%a4%a4%e0%a4%bf-%e0%a4%a8%e0%a5%80%e0%a4%a4%e0%a4%bf/

Rajopadhyaya in News: A public policy dialogue on the draft National Culture Policy 2024 concluded

 

A public policy dialogue on the draft National Culture Policy 2024 concluded

A public policy dialogue on the draft National Culture Policy 2024 concluded

 September 18, 2024

Policy Research Institute, Narayanhiti

The Ministry of Culture, Tourism and Civil Aviation has drafted the National Culture Policy 2024 to replace the current National Culture Policy 2010. To gather feedback and suggestions on the draft, the Policy Research Institute organized a dialogue event with the participation of cultural stakeholders. This event aimed to ensure that the new policy reflects the diverse perspectives and needs of the culture sector. Thirty-nine people, including academics, culture experts, culture activists, and officials from various bodies and organizations, attended the event.

At the beginning of the program, the Executive Chairman of the Policy Research Institute welcomed the participants. Dr. Manita Kusi, an Associate Research Fellow of the Institute, presented briefly about the draft of the National Culture Policy 2081. The participants then shared their views and also pledged to give written suggestions.

Participants expressed their views on the draft National Culture Policy 2081, suggesting additions and clarifications. Key topics for addition included heritage grabbing, alternative dispute resolution structures, culture-friendly procurement rules, living museums, compulsory archiving, politics-free appointments, and age-group-conscious cultural practice. Similarly, topics for clarification included the differences between international and national standards, restoration of recovered heritage, building codes including traditional architecture, participation of the private sector, cultural reformation, culture-friendly administration, digital museums, pilgrimage tourism, endowment, listing of intangible cultural heritage, cultural terminology, cultural purity and dynamism, cultural transformation, integrity of the traditional Nepali alphabets, and addressing conflicts between science or public health and culture.

Dr. Jham Kumar Bishwakarma, an Associate Research Fellow of the Policy Research Institute, conducted the dialogue program.

Participants

Invited Guests

1. Dr. Pashupati Nyaupane (Assistant Professor, Central Department of Nepalese History, Culture and Archaeology, Tribhuvan University)
2. Bhisma Banskota (Archaeology Officer, Ministry of Culture, Tourism, and Civil Aviation)
3. Bhavadatta Sapkota (Assistant Professor, Department of Rural Development, Patan Multiple Campus, Tribhuvan University)
4. Seteman Tamang (Executive Member, National Foundation For Development of Indigenous Nationalities)
5. Chandra Kumar Rai Hatuwali [President, Cultural Corporation (National Theater)]
6. Nishnu Thing (Researcher)
7. Yadav Lal Kayastha (Cultural Activist)
8. Roman Maharjan (Cultural Activist)
9. Tek B. Mahat (Chief Executive Officer, Hotel Association Nepal)
10. Suresh Kumar Yadav (Chief Librarian, Kaiser Library)
11. Dr. Nutan Dhar Sharma (Akshyeshwar College)
12. Dr. Suresh Suras Shrestha (Joint Secretary, Ministry of Culture, Tourism, and Civil Aviation)
13. Shiv Raj Regmi (Under-Secretary, Ministry of Culture, Tourism, and Civil Aviation)
14. Subhadra Sharma Gautam (Section Officer, Ministry of Culture, Tourism, and Civil Aviation)
15. Prof. Dr. Hridaya Ratna Bajracharya (Technical Advisor, University Grants Commission)
16. Matrika Pokharel (Hon. Member, Language Commission)
17. Bina Joshi (Traditional Arts Specialist)
18. Pradip Shrestha (Urban Researcher)
19. Pradip Acharya (Assistant Professor, Tribhuvan University)
20. Padam Raj Joshi (Section Officer, Nepal National Commission for UNESCO)
21. Anup Singh Suwal (Cultural Activist)
22. Prof. Dr. Omkareshwar Shrestha (Professor, Central Department of Nepal Bhasa, Tribhuvan University)
23. Prof. Dr. Bina Paudyal (Professor, Central Department of Nepalese History, Culture and Archaeology, Tribhuvan University)
24. Niran Jwalananda Rajopadhyay (Head Priest, Shri Patan Taleju Proposed Tantra Temple)
25. Saroj Shrestha (Cultural Activist)
26. Dr. Basudev Krishna Shastri (General Secretary, Nepal Teaching Council)
27. Ram B. Kunwar (Spokesperson, Department of Archaeology)
28. Rajju Hada (Records Officer, National Archives)
29. Dr. Chintamani Nath Yogi (Head, Shanti Sewa Ashram /Peace Service Center)
30. Pushpa Raj Purush (Member, Shanti Sewa Ashram/Peace Service Center)
31. Prof. Dr. Priyamvada Kafle (Professor, Nepal Sanskrit University)
32. Nabha Basnyat Thapa (Head of Culture Unit, UNESCO)
33. Rajendra Dahal (Officer, Guthi Sansthan)
34. Sureshman Lakhe (Acting Executive Director, Patan Museum)
35. Surya Prasad Dhungel (Executive Director, Nepal Panchanga Nirnayak Vikas Samiti)
36. Shri Krishna Adhikari (President, Nepal Panchanga Nirnayak Vikas Samiti)
37. Abhas Dharananda Rajopadhyaya (Priest, Changunarayan)
38. Dharmendra Dani (Journalist, Hamro Agency News)
39. Min Bahadur Khadka (Journalist, Hamro Agency News)

Policy Research Institute

1. Prof. Dr. Lekhnath Sharma (Executive Chairman)
2. Laxman Prasad Bhattarai (Office Manager)
3. Dr. Hari Sharma Neupane (Head, Research Department)
4. Dr. Deepak Kumar Khadka (Head, Information and Knowledge Management Department)
5. Dr. Giriraj Sharma (Research Fellow)
6. Dr. Jham Kumar Bishwakarma (Associate Research Fellow)
7. Dr. Manita Kusi (Associate Research Fellow)
8. Ashok Pandey (Associate Research Fellow)
9. Bimal Chandra Sharma (Library Management Coordinator)
10. Rija Manandhar (Analyst)
11. Jyoti Luintel (Research Intern)
12. Soniya Bashyal (Research Intern)
13. Kanchan Gautam (Research Intern)
14. Jenish Maharjan (Research Intern)

Please click here for the photographs of this event

Link: https://pri.gov.np/events/a-public-policy-dialogue-on-the-draft-national-culture-policy-2024-concluded/

ईतिल्हन सम्यक महादान पर्वमा देवब्राह्मण

 

ईतिल्हन सम्यक महादान पर्वमा देवब्राह्मण

SamacharDesk – समाचारडेस्क | २०८० चैत्र १, बिहिबार

पाटनमा हुने यल इतिल्हन सम्यक् महादान पर्वलाई स्थानीय बौद्ध धर्मावलम्बीहरु ठुलै पर्वको रुपमा लिने गरेका छन् । यस पर्व अन्तर्गत पाटनका बौद्ध धर्मावलम्बीहरुले मान्दै आएका आआफ्ना दिपंकर बुद्धका १२५ वटा प्रतिमा पाटनको नागबहालमा राख्ने र दर्शन, पूजा गर्ने गरिन्छ ।

यसबेला बौद्ध धर्मावलम्बी अथवा बौद्ध धर्ममा आस्था राख्ने, स्थानीय धर्म, संस्कृति, परम्परामा रुचि राख्ने हजारौं दर्शनार्थी पाटन पुग्ने गर्छन् ।

हुन त यस परम्परालाई बौद्ध परम्पराको रुपमा चिन्ने र लिने गरिन्छ । तर, यसमा वेदका अध्येता ब्राह्मणहरुको पनि भूमिका छ भन्ने कुरा थोरैलाई मात्र थाहा होला ।

हो, पाटनको यल इतिल्हन सम्यक् महादान पर्वमा पाटनका देव ब्राह्मण (राजोपाध्याय ब्राह्मण) को पनि भुमिका रहेको पाइन्छ । हरेक पाँच बर्षमा हुने सम्यक् महादान पर्वमा स्वनिह्मका देव ब्राह्मणहरुले वेद पाठ गरी १२५ वटा दिपंकर बुद्धको प्रतिमालाई नागबहालमा भित्र्याउने चलन रहेको छ ।

यसै क्रममा हिजो स्वनिह्मका श्रीषभ जुजु राजोपाध्यायले स्वस्तिवाचन गरी बुद्ध प्रतिमाहरुलाई नागबहाल भित्र्याएका थिए ।

 

बज्रयान बौद्ध परम्पराको पर्वमा शैव–शाक्त सम्प्रदायका राजोपाध्याय व्राह्मणहरुको यो वैदिक परम्परा पनि अनिवार्य र आजसम्मको अटुट परम्परा हो । यसलाई काठमाडौँ उपत्यकाको धार्मिक सहिष्णुताको एउटा ज्वलन्त र राम्रो उदाहरणको रुपमा लिन सकिन्छ ।

हुन त, शैव, वैष्णव वा शाक्त धर्मका अनुयायीहरु स्वयम्भु वा बौद्ध विहार, महाविहार गई बुद्धको प्रतिमा अगाडी शिर झुकाउनु वा बौद्ध धर्मावलम्बीहरु पशुपति गई पशुपतिनाथको दर्शन गर्नु काठमाडौं उपत्यकाका नेवारको लागि कुनै नौलो कुरा होइन ।

बौद्ध व शैव धर्मसँग सम्वन्धित पर्वमा दुवै सम्प्रदायको सहभागीता यहाँ रही आएको पाइन्छ । ललितपुरमा ७७३ बर्षअघि ठकुरीवंशका राजा भाष्करदेवको पालादेखि सम्यक महादान पर्व निरन्तर संचालन भइरहेको मानिन्छ ।

विं.स १८६१ सम्म बर्षेनि आयोजना भइरहेको सम्यक महादान पर्व त्यसपछि पाँच पाँच वर्षमा हिरण्यवर्ण महाविहारको तत्वावधानमा आयोजना हुँदै आएको छ ।

यस पर्वमा चापागाँउ, बुंगमती, कीर्तिपुर, काठमाडौं र भक्तपुरका महाविहारमा रहेका देवीदेवताहरु एकै स्थानमा प्रदर्शनी गर्ने प्रचलन रहेको छ ।

आज बिहान चार बजेदेखि दिउँसो १ बजेसम्म देवीदेवता दर्शन तथा पूजा गराउने कार्यक्रम रहेको छ भने दिउँसो २ बजेदेखि ४ बजेसम्म भूमिशोधन पूजाका साथै दान प्रदान गर्ने कार्यक्रम रहेको हिरण्यवर्ण महाविहार सुधार समितिले जनाएको छ ।

पर्वको क्रममा हिजो विभिन्न स्थानका दिंपकर बुद्ध तथा देवीदेवतालाई मंगलबजार दरबार क्षेत्रमा भेला गराइएको थियो ।

त्यसपछि टंगल बसुन्धरा देवीलाई बाजागाजा सहित जात्रा गरी मंगलबजार ल्याएपछि दिपंकर बुद्धका प्रतिमाहरुलाई भिमसेन मन्दिर, पट्को, धलाचा हुँदै नागबहाल लगिएको थियो ।

source: https://www.samachardesk.com/devbrahaman-in-itilhane-samyak-mahadaan-festival-20240314?fbclid=IwAR1LVaijCHGtC5ozGRQkY5HVSxux93RBPhVomP3kdGz8-sVXdYa6r35vWZI

Rajopadhyaya in News: जहाँ पञ्चायतकालमा पर्चा लुकाइन्थ्यो

 जहाँ पञ्चायतकालमा पर्चा लुकाइन्थ्यो

• युमाश शेर्पा
• माघ २२, २०७८
• १०:३९ बिहान

 काल : २०१७

काल : पञ्चायत
स्थान : मोती पुस्कालय, चापागाउँ (ललितपुर)

कांग्रेस कार्यकर्ता हेमदत्त राजोपाध्याय, सुनन्द मेहर कायस्थ, दयाराम श्रेष्ठ, माधवनारायण श्रेष्ठ, रामचन्द्र जोशी, रवि विष्ट स्थानीय मोती पुस्तकालयमा ‘पञ्चायती शासन’विरुद्ध योजना बनाउँथे । प्रशिक्षण दिन्थे । जोखिम मोलेर पर्चा छर्न उनीहरू कुनाकाप्चा पुग्थे । छापिएर ल्याइएका पर्चा लुकाउने ठाउँ थियो, मोती पुस्तकालय । ‘कांग्रेस सत्याग्रह’मा सिंहदरबार जानुअघि पनि यही पुस्कालयमा योजना बुनिएको थियो । सत्याग्रहमा जाने उनीहरूमध्ये अहिले विष्टमात्रै जीवित छन् ।

त्यो समय शासकविरुद्ध ढुक्कैले बोल्ने हिम्मत कमैको थियो । जो खुलुर विरोध गर्थे, जेल पर्थे । छलफल, बैठक गुपचुप हुन्थे । राजनीतिक पार्टीमाथि बन्देज थियो । स्थानीय जागरणकै लागि संस्थापक अध्यक्ष लक्ष्मीदत्त राजोपाध्याहरूले पुस्तकालय खोलेका थिए । कठिन र कठोर घडीमा पुस्तकालय नै स्थापना गर्नु शासकका नजरमा अर्को संकट थियो । तर, २०१२ सालमा पुस्तकालय स्थापना भएरै छाड्यो । घरघरबाट पुस्तक संकलन गरियो । कोर्षकादेखि हिन्दी उपन्यास, अंग्रेजी र नेपाल भाषाका पुस्तकसमेत संकलन भए । विधितव् दर्ता भने २०२४ सालमा मात्रै भयो ।

अहिले यही पुस्तकालय जीर्ण छ । बन्द भएकै वर्षौं भइसक्यो । कुनै बेला जागरणको केन्द्र रहेको कान्ति लोकपथछेउको पुस्तकालय अस्तित्व खोजिरहेको छ ।

‘संरक्षण किन हुन सकेन त ?’ पुस्तकालय अध्यक्ष उमेश कायस्थसँग सोधियो । ‘बजेटै छैन,’ कायस्थ सुनाउँछन्, ‘नगरपालिकाले पनि चासो दिएन । बजेटका लागि गयो, बाटो कारण देखाएर पन्छिन्छ । अनि हामीले मात्रै के गर्ने ?’

 

 थकथक त कायस्थलाई पनि लागिरहन्छ । जन्मेदेखि देखिइरहेको पुस्तकालयको बेहाल देखेर उनलाई दिनदिनै घोचिरहन्छ । तर, केही पनि गर्न सकिरहेका छैनन् ।

‘बाटो फराकिलो हुन्छ भनेर कुनै पनि सम्पदा संरक्षण हुन सकिरहेका छैनन्,’ प्रजातन्त्र प्राप्ति र स्थानीय जागरणका लागि खुलेको बन्द पुस्तकालयतिर हेर्दैै अध्यक्ष कायस्थले थपे, ‘यसभित्र ऐतिहासिक पुस्तक छन्, कति त किराले खाइसके, कति हराए । अझै पनि छन् । यसको ढोका नखोलेकै वर्षौं भइसक्यो ।’

 ललितपुर सातदोबाटोबाट दक्षिण लागेपछि सोह्रखुट्टे पाटी दुई वटामात्रै छन्, एउटा ठेचो र अर्को चापागाउँमा । मोती पुस्तकालय पहिले पाटी थियो । दक्षिण ललितपुरबाट ‘सहर’ (त्योबेला काठमाडौंलाई सहर भन्थ्यो) जानेहरू यही पाटीमा बास बस्थे । पछि, पाटीलाई पुस्तकालय बनाइयो । कलात्मक ढोका लगाइए । पाटी चिटिक्क पुस्तकालयमा परिणत हुन पुग्यो ।

‘यो ठाउँ त्योबेलाको केन्द्र नै थियो, गाउँका सबै यहीँ भेला हुन्थे,’ कायस्थ सम्झिन्छन्, ‘केटाकेटीदेखि बूढापाकासम्म यही आउँथे । पढ्थे, खेल्थे र गफ गर्थे । पुस्तकालय एकदमै सिस्टममा चलेको थियो ।’

पुस्तकालयमा ट्यूसन पढाउने व्यवस्थासमेत थियो । विभिन्न खेलकुद आयोजना हुन्थे । टेबलटेनिस, फुटबल, चेस, भलिबल पुस्तकालयबाटै आयोजना हुन्थे । जात्राका बेला सांस्कृतिक कार्यक्रम पनि गरिन्थ्यो ।

‘मैले धेरै समय ट्यूसन पढाएँ,’ कायस्थ भन्छन्, ‘पुस्तकालयको आम्दानी ट्यूसन पनि थियो । पछि, त्यो पनि चल्न छोड्यो । आम्दानीका बाटो घट्दै गएपछि निरन्तरता दिन गाह्रो हुँदै गयो । २०६५ सालपछि त पुस्तकालय बन्द नै भयो ।’

पहिले–पहिले डेढ सय मासिक तलबमा दुई कर्मचारी राखिएका थिए । पछि, आम्दानीको स्रोत ठप्पै हुन थालेपछि तलब ख्वाउन्ने नसक्ने अवस्था आइलाग्यो । पुस्तकालय हेरचाहमा बेवास्ता बढ्दै गयो । धेरै सदस्य समय दिन सकेनन् । आम्दानी नहुनु र समयअनुसार पुस्तकालय ‘अपडेट’ नहुँदा झनै समस्या प¥यो ।

‘इन्टरनेट, मोबाइल र कम्प्युटर आउन थालेपछि पुस्तकालयतिर कमैको ध्यान जान थाल्यो,’ निरन्तरता दिन नसकेकोमा थकथकी मानिइरहेका अध्यक्ष कायस्थ भन्छन्, ‘हामी पनि समयअनुसार अघि बढ्न सकेनौं, त्योबेला एउटै कम्प्युटरको ७० हजारदेखि एक लाखसम्म पथ्र्यो । त्यो खरिद गर्ने क्षमता हाम्रो थिएन । यही कारण पनि पछि प-यौं ।’

मोती पुस्तकालय बन्द भएको १३ वर्ष भइसक्यो । गाउँमा अझै पनि कोही नौला मान्छे आउँदा उनीहरूका नजरमा पुस्तकालय पर्ने गर्छन् । अरु ठाउँभन्दा भिन्न र चिटिक्क पुस्तकालय पृथक लाग्छ । ढोकैमा बडेमान दुई प्रस्तर कलाले स्वागत गरेको छ । सोह्रवटा खम्बामा बुट्टा कुँदिएको छ ।

‘अब त भित्र छिर्न पनि डर लाग्दो छ,’ अन्डरग्राउन्ड पुस्तकालय’bout कायस्थले सुनाए, ‘एकपटक मान्छे नै खस्यो । भूइँ एकदमै जीर्ण भइसक्यो ।’ उनका अनुसार पुस्तकालयमुन्तिर उभिने मिल्नेगरी अन्डरग्राउन्ड बनाइएको छ । जहाँ पुराना तरबार राखिएका छन् । जुन, जात्रापर्वका बेला निकालिन्थ्यो । अहिले त्योक्रम पनि बन्द भइसक्यो । पुस्तकालय भित्रका झन्डै १५ सय पुस्तक धमिराले सिध्याइसके । फर्निचरहरू मक्किइसकेका छन् ।

‘सक्यो भने यसलाई पुर्निर्नर्माण नै गर्नुपर्ने अवस्था छ,’ खित्रिक्क हाँस्दै कायस्थले भने, ‘तर, कहिले गर्ने ? कसले गरिदिने ? कि त नगरपालिका नै लागिपर्नुप-यो । स्थानीयलाई चासो नै छैन । ऐतिहासिक पुस्तकालय पुनर्निर्माणका लागि बजेटकै खाँचो छ ।’

 

Source: https://rajdhanidaily.com/id/56034/